เชื่อว่าหลายคนน่าจะประทับใจคลิปที่รถใหญ่พากันชะลอความเร็วแล้วช่วยบังลมที่กระโชกแรงให้กับผู้ขับขี่มอเตอร์ไซค์บนทางด่วนในเวียดนาม รวมถึงรับรู้ถึงความรุนแรงของสถานการณ์ที่เกิดจากพายุยางิ 

แต่ก็น่าแปลกใจ ที่แม้เราจะมีหน่วยงานกลางในการรับมือภัยพิบัติอย่าง ‘กรมป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย’ (ปภ.) รวมถึง ‘ศูนย์เตือนภัยพิบัติแห่งชาติ’ ในสังกัดกระทรวงมหาดไทยแล้วก็ตาม แต่การรับมือกับภัยน้ำท่วมฉับพลันครั้งนี้อาจไม่ใกล้เคียงกับสโลแกน ‘ปภ. 4.0’ ทว่าดูเหมือนย้อนกลับไปในยุคที่ ปภ. นิยามว่าเป็นการรับมือภัยพิบัติเชิงรับหรือก่อนปี 2545 เสียอีก

ทำอย่างไรประเทศไทยจะบริหารจัดการภัยพิบัติเชิงรุก งบประมาณและสัดส่วนในการใช้งบประมาณเพื่อรับมือภัยพิบัติเป็นอย่างไร ระบบเตือนภัยฉุกเฉินมีส่วนแค่ไหน และเมื่อไรเราจะเข้าใกล้การเตรียมความพร้อมทุกภาคส่วนเพื่อให้การช่วยเหลือด่วนเป็นไปได้จริง หลีกเลี่ยงสิ่งที่ผู้ประสบภัยน้ำท่วมที่เชียงรายต้องเผชิญอย่างการหิ้วท้องรอความช่วยเหลือบนหลังคาชั้นสองนานสองวัน รวมถึงสามารถอพยพผู้ป่วยติดเตียงและผู้ประสบภัยออกมาได้อย่างทันท่วงที

เราทำอะไรได้มากกว่านี้ไหม?

ย้อนกลับไปในช่วงวันที่เชียงรายฝนตกหนักต่อเนื่องจนเกิดน้ำท่วมฉับพลันเมื่อ 9-10 กันยายน ตรงกับวันที่อธิบดี ปภ. เข้าเยี่ยมคารวะ อนุทิน ชาญวีรกูล รมว.กระทรวงมหาดไทย ในโอกาสเข้ารับตำแหน่งวันแรก 

อนุทิน ชาญวีรกูล รองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ประชุมกองบัญชาการป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยแห่งชาติ (บกปภ.ช.) วันที่ 15 กันยายน 2567

ย้อนไปเมื่อ 6 กันยายน เพจเฟซบุ๊ก ปภ. ระบุว่า 

“ไชยวัฒน์ จุนถิระพงศ์ อธิบดี ปภ. เป็นประธานการประชุมกองอำนวยการป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยกลาง (กอปภ.ก.) เพื่อติดตามสถานการณ์อุทกภัยและการให้ความช่วยเหลือผู้ประสบภัยในห้วงปัจจุบัน พร้อมประสานการปฏิบัติในการเตรียมพร้อมรับสถานการณ์อุทกภัยในห้วงต่อไป ร่วมกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องทุกภาคส่วน เพื่อให้การช่วยเหลือผู้ประสบภัยเป็นไปด้วยความรวดเร็ว ทั่วถึง และลดผลกระทบจากสถานการณ์อุทกภัยที่อาจจะเกิดขึ้นให้น้อยที่สุด โดยมีผู้ว่าราชการจังหวัดทุกจังหวัด ผู้แทนหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง รวมกว่า 12 หน่วยงาน รวมถึงผู้อำนวยการศูนย์ป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยเขต และหัวหน้าสำนักงานป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยจังหวัดทุกจังหวัดร่วมประชุมฯ ผ่านระบบสื่ออิเล็กทรอนิกส์ (Webex)”

หมายความว่า มีการประชุมเตรียมความพร้อมรับมือล่วงหน้าแล้ว แต่ไม่สามารถจัดการอย่างมีประสิทธิภาพหรือไม่ อุปสรรคอยู่ตรงไหน การรอคำสั่งจากส่วนกลางในระดับรัฐมนตรี ไปจนถึงนายกรัฐมนตรี เพื่อให้มีคำสั่ง top-down หรือการเปิดศูนย์ ศปภ. ช่วยเหลือน้ำท่วมรวมถึงวอร์รูมรับมือน้ำท่วมในวันที่ 16 กันยายน เป็นการตอบสนองที่ทันสถานการณ์มากน้อยเพียงใด

นอกจากคำถามที่เกิดขึ้นว่า สาเหตุที่ประเทศไทยมีจิตอาสา อาสาสมัคร และภาคเอกชนที่ร่วมมือร่วมใจกันและเข้มแข็งมากขนาดนี้มาจากอะไร อีกประเด็นที่หลายคนยังคงสงสัย นั่นคือหน่วยงานที่ไม่ได้เกี่ยวข้องกับการจัดการภัยพิบัติโดยตรงอย่างกองทัพ กลับมีบทบาทโดดเด่นและชัดเจนกว่า เช่น กรณีที่ส่งรถสะเทินน้ำสะเทินบกช่วยเหลือประชาชนที่ติดค้างอยู่ในบ้านพัก หรือศูนย์บรรเทาสาธารณภัยกองทัพอากาศ ที่ส่งเครื่องบิน เฮลิคอปเตอร์ รวมถึงกำลังพล รถยกสูง เครื่องปั่นไฟขนาดใหญ่ ตลอดจนถุงยังชีพ เครื่องอุปโภคบริโภค และสิ่งของจำเป็นที่กองทัพอากาศได้รับบริจาคจากประชาชน ไปส่งมอบแก่ผู้ประสบภัย

อีกจุดน่าสังเกตคือ กระทรวงกลาโหม ซึ่งเป็นหน่วยงานรับผิดชอบกองทัพ ได้รับงบประมาณเกี่ยวกับน้ำท่วมสูงกว่ากระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม โดยเป็นการขุดลอกลำน้ำในพื้นที่ต่างๆ ทั้งหมดอยู่ภายใต้แผนงานยุทธศาสตร์พัฒนาศักยภาพการป้องกันประเทศ และความพร้อมเผชิญภัยคุกคามทุกมิติ มี 37 จังหวัดที่ได้รับงบจัดการน้ำท่วมจากกระทรวงกลาโหม

ขณะที่หน่วยงานที่รับผิดชอบเกี่ยวกับการพัฒนาระบบติดตามข้อมูลหรือรวบรวมข้อมูล ทั้งสำนักนายกรัฐมนตรี ซึ่งรับผิดชอบสำนักงานทรัพยากรน้ำแห่งชาติ และกระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม ได้รับงบประมาณน้อยกว่ามาก

จากข้อมูลงบน้ำท่วมปีงบประมาณ 2566 สะท้อนให้เห็นว่านโยบายของรัฐบาลให้ความสำคัญกับการสร้างสิ่งก่อสร้างต่างๆ เป็นหลัก โดยเฉพาะเขื่อนป้องกันตลิ่งที่กระจายอยู่ตามแม่น้ำสาขาทั่วประเทศ และแม่น้ำโขงที่ไหลผ่านหลายจังหวัด

มีข้อสังเกตว่างบสร้างเขื่อนป้องกันตลิ่งนี้เพิ่มขึ้นจากงบประมาณศึกษาการก่อสร้างของกรมเจ้าท่า กระทรวงคมนาคม ตั้งแต่ปี 2554 - 2564 จากเดิม 5,900 ล้านบาท เป็น 19,821 ล้านบาท โดยกระทรวงมหาดไทยเป็นผู้รับงบประมาณหลัก ขณะที่กระทรวงคมนาคมมีสัดส่วน 2.36 เปอร์เซ็นต์เท่านั้น ขณะเดียวกันพบว่างบประมาณบำรุงรักษาระบบเตือนภัยต่างๆ มีสัดส่วนน้อยมากเมื่อเทียบกับงบประมาณด้านอื่นๆ 

นอกจากงบประมาณรายจ่ายประจำปีแล้ว การแก้ปัญหาน้ำท่วมยังมีงบประมาณรายจ่าย ‘งบกลาง’ ที่จัดสรรเพิ่มเติมจากงบประมาณของหน่วยงานรับงบประมาณ เป็นรายการสำรองจ่ายในกรณีฉุกเฉินหรือจำเป็น ผ่านการอนุมัติโดยคณะรัฐมนตรีปีงบประมาณ 2560 – 2566

สำหรับปีงบประมาณ 2567 รัฐบาลอนุมัติงบกลางกรณีอุทกภัยมาแล้ว 3 ครั้ง คือวันที่ 25 มิถุนายน 13 สิงหาคม และ 3 กันยายน รวม 22,967.75 ล้านบาท มีทั้งการเพิ่มประสิทธิภาพการบริหารจัดการน้ำเพื่อรองรับสถานการณ์ในฤดูฝนและกักเก็บน้ำในฤดูแล้ง ซ่อมแซมอาคารชลประทานที่ได้รับความเสียหาย และฟื้นฟูโครงสร้างพื้นฐานที่ได้รับความเสียหายจากน้ำท่วม

ล่าสุดเมื่อ 13 กันยายน แพทองธาร ชินวัตร นายกรัฐมนตรี ยืนยันว่า ได้มีการจัดเตรียมงบกลาง ซึ่งจะนำมาช่วยประชาชนได้ทันที รวมทั้งการเยียวยาขอให้ทำทันที ไม่ต้องรอสถานการณ์คลี่คลาย เพื่อเร่งบรรเทาความเดือดร้อน

นอกจากงบกลางแก้น้ำท่วมมีแนวโน้มเพิ่มขึ้นทุกปีแล้ว งบประมาณบางส่วนยังเป็นงบประเภทเดียวกับงบประมาณประจำปีด้วย ไม่ว่าจะเป็นการก่อสร้างและปรับปรุงแหล่งเก็บน้ำ การปรับปรุงซ่อมแซมอาคารชลศาสตร์ รวมถึงการขุดลอกแหล่งน้ำ ซึ่งมีงบประมาณรวมกันเกือบ 16,695 ล้านบาท

กรณีต่างประเทศ รับมือภัยพิบัติ

สหรัฐอเมริกา 

ใช้ระบบแจ้งเตือนสำหรับเหตุฉุกเฉิน (EAS) ตั้งแต่ปี 1997 โดยเป็นความร่วมมือระหว่าง 3 หน่วยงาน นำโดยสำนักจัดการภาวะฉุกเฉินกลาง (FEMA) ร่วมกับคณะกรรมการกำกับดูแลการสื่อสารกลาง (FCC) และองค์กรบริหารมหาสมุทรและบรรยากาศแห่งชาติ (NOAA)

ในช่วงที่มีเหตุฉุกเฉินระดับประเทศ ผู้แพร่ภาพกระจายเสียงวิทยุและโทรทัศน์ เคเบิลทีวีทุกรูปแบบ และผู้ให้บริการดาวเทียม ต้องให้ประธานาธิบดีสามารถแจ้งเหตุแก่ชาวอเมริกันภายใน 10 นาที 

ส่วนการแจ้งเตือนเหตุฉุกเฉินแบบไร้สาย (Wireless Emergency Alerts: WEA) เป็นข้อความสั้นๆ ที่ความยาวไม่เกิน 360 ตัวอักษร ซึ่งจะส่งไปยังโทรศัพท์มือถือเพื่อแจ้งข้อมูลสำคัญ

FEMA มีฐานะเป็นองค์กรอิสระตั้งแต่ปีที่ก่อตั้งคือ 1979 แต่หลังเหตุการณ์ 9/11 เมื่อปี 2001 ถัดมาอีก 2 ปีหน่วยงานนี้ได้เข้าไปอยู่ภายใต้กระทรวงความมั่นคงแห่งมาตุภูมิสหรัฐฯ

เมื่อปี 2021 มีการทดสอบ EAS ทั่วประเทศเป็นครั้งที่ 6 โดยก่อนหน้านี้ดำเนินการในเดือนพฤศจิกายน 2011, กันยายน 2016 และ 2017, ตุลาคม 2018 และสิงหาคม 2019 โดยร่วมมือกับสถานีวิทยุ โทรทัศน์ และเจ้าหน้าที่จัดการเหตุฉุกเฉิน

การทดสอบระบบ EAS ส่งทางทีวี

ล่าสุดเมื่อเดือนตุลาคมปีที่แล้ว สหรัฐฯ เตรียมทดสอบระบบแจ้งเตือนฉุกเฉินทั้ง WEA ควบคู่กับ EAS ส่งข้อความฉุกเฉินหาโทรศัพท์มือถือและอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ทั่วสหรัฐฯ แต่ไม่ปรากฏว่ามีการส่งข้อความแจ้งเตือนใดๆ ต่อมาช่วงปลายเดือนตุลาคมได้เกิดเหตุแผ่นดินไหวขนาด 3.7 แมกนิจูด ในย่านเบย์แอเรีย ซานฟรานซิสโก ประชาชนในพื้นที่ให้ข้อมูลว่าได้รับข้อความแจ้งเตือนทางโทรศัพท์มือถือ

หากมีคำสั่งอพยพ สิ่งที่รัฐบาลท้องถิ่นแนะนำให้ชาวอเมริกันตระเตรียมคือ GO kit ที่สามารถบรรจุน้ำและอาหารปรุงง่ายสำหรับ 3 วัน ไฟฉาย อุปกรณ์สื่อสารและแบตเตอรีสำรอง ยา และเอกสารประจำตัว

ญี่ปุ่น 

ใช้ระบบเตือนภัยล่วงหน้าแห่งชาติ (National Early Warning System) ผ่านดาวเทียม หรือ J-Alert ตั้งแต่ปี 2007 และครอบคลุม 80 เปอร์เซ็นต์ของพื้นที่ในปี 2009 โดยงบประมาณของปี 2009 อยู่ที่ 900 ล้านเยน หรือราว 250 ล้านบาท (อัตราแลกเปลี่ยนปี 2563) หน่วยงานที่รับผิดชอบคือ หน่วยงานดับเพลิงและป้องกันสาธารณภัย (FDMA)

ปภ. ประเทศไทยได้ลงนามทวิภาคีด้านการจัดการสาธารณภัยร่วมกับ FDMA ในปี 2005 (พ.ศ. 2548 หลังเหตุการณ์สึนามิ)

J-Alert เป็นระบบที่ช่วยให้ทางการส่งสัญญาณเตือนไปยังสื่อท้องถิ่นและประชาชนโดยตรงได้อย่างรวดเร็วผ่านระบบลำโพง โดยใช้เวลาประมาณ 1 วินาทีในการแจ้งเหตุให้เจ้าหน้าที่ท้องถิ่นทราบ และ 4-20 วินาทีในการส่งต่อข้อความไปยังประชาชน

ที่มาภาพ: fdma.go.jp

 การเตือนภัยที่ประชาชนได้รับจาก J-Alert

1. เตือนภัยแผ่นดินไหวล่วงหน้า

2. เตือนภัยสึนามิ

3. เตือนภัยภูเขาไฟระเบิด

4. ข้อมูลสภาพอากาศเลวร้าย

5. ภัยคุกคามฉุกเฉินอื่นๆ ได้แก่ การโจมตีด้วยขีปนาวุธ การโจมตีทางอากาศ การก่อการร้าย

6. ข้อมูลเกี่ยวกับภัยอันตรายและการอพยพ

คำเตือนทั้งหมด ยกเว้นคำเตือนเกี่ยวกับสภาพอากาศเลวร้าย จะเผยแพร่ 5 ภาษา ได้แก่ ญี่ปุ่น อังกฤษ จีนกลาง เกาหลี และโปรตุเกส

หนึ่งในภัยพิบัติรุนแรงที่สุดของญี่ปุ่นคือเหตุแผ่นดินไหวและสึนามิเมื่อเดือนมีนาคม 2011 ที่มีผู้เสียชีวิตกว่า 22,000 ราย กุญแจสำคัญในการลดจำนวนผู้เสียชีวิตจากคลื่นสึนามิคือการอพยพไปยังพื้นที่สูงทันทีหลังเกิดแผ่นดินไหว เมื่อเกิดแผ่นดินไหว รัฐบาลท้องถิ่นมักใช้ระบบวิทยุกระจายเสียงแจ้งข้อมูลการอพยพ

จากการสำรวจของกระทรวงกิจการภายในและการสื่อสาร พบว่า ประชากร 35 เปอร์เซ็นต์ที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ที่ได้รับผลกระทบจากสึนามิไม่ได้ยินข้อมูลเสียงจากลำโพง การปรับปรุงระบบการสื่อสารให้มีประสิทธิภาพจึงเป็นสิ่งสำคัญมาก

ทาเคฮิโกะ อิมาอิ ประธานฝ่ายนโยบายข้อมูลข่าวสาร สำนักกิจการทั่วไปและการวางแผน เมืองเซนได สรุปสาเหตุที่เป็นไปได้ซึ่งทำให้ประชาชนไม่ได้ยินประกาศจากลำโพง ได้แก่ อุปกรณ์กระจายเสียงไม่ทำงานเนื่องจากผลกระทบของแผ่นดินไหว และเสียงจากลำโพงฟังได้ยาก จำเป็นต้องมีการวิจัยและพัฒนาลำโพงที่ช่วยให้ได้ยินดีขึ้น

นอกจากนี้ เนื่องจากรัฐบาลท้องถิ่นหลายแห่งได้ติดตั้งวิทยุกระจายเสียงเพื่อป้องกันภัยพิบัติ (ระบบกระจายสัญญาณหลายจุด) จำเป็นต้องมีการวิจัยและพัฒนาวิธีการส่งข้อมูลที่ก้าวหน้ายิ่งขึ้นผ่านเครื่องมือที่มีอยู่

ที่มาภาพ: A Japan Meteorological Agency (JMA)

ในญี่ปุ่นยังมีการแจ้งเตือนแผ่นดินไหวโดยเฉพาะคือ Earthquake Early Warning system หรือ EEW ให้บริการโดยสำนักอุตุนิยมวิทยาญี่ปุ่น (JMA) ตั้งแต่ปลายปี 2007 ซึ่งประชาชนจะได้รับแจ้งล่วงหน้าถึงความรุนแรงของแผ่นดินไหวโดยประมาณและเวลาที่คาดว่าจะเกิด การประมาณการเหล่านี้มาจากการวิเคราะห์จุดศูนย์กลางและขนาดของแผ่นดินไหวโดยใช้ข้อมูลลักษณะของคลื่นที่ตรวจพบโดยเครื่องวัดแผ่นดินไหวใกล้จุดศูนย์กลางแผ่นดินไหว

JMA ยอมรับว่าการเตือนนี้อาจมีข้อจำกัด เช่น อาจเตือนกระชั้นไปในไม่ถึงนาที หรือเกิดข้อผิดพลาดได้เพราะใช้ข้อมูลจากเครื่องวัดตัวเดียว 

ในปี 2012 มีการเปิดตัวบริการอีเมลแจ้งเตือนเหตุฉุกเฉินโดยผู้ให้บริการโทรศัพท์มือถือหลัก 3 ราย โดยอัตราการเป็นเจ้าของโทรศัพท์มือถืออยู่ที่ประมาณ 90 เปอร์เซ็นต์ นี่จึงเป็นอีกวิธีการส่งข้อมูลที่จำเป็นอย่างรวดเร็วไปยังคนส่วนใหญ่ในพื้นที่ให้บริการมือถือ

อีกบทเรียนที่ได้คือ แม้ประชาชนได้รับข้อมูลให้อพยพก็จริง แต่กลับไม่ได้นำไปสู่พฤติกรรมการอพยพ การเก็บข้อมูลจากผู้ประสบภัยพบว่า ประชาชนราว 40 เปอร์เซ็นต์ไม่ได้อพยพออกนอกพื้นที่ แม้มีการประกาศเตือนภัยสึนามิครั้งใหญ่

ความท้าทายคือ ทำอย่างไรให้การรับทราบข้อมูลเหล่านี้นำไปสู่การอพยพจริงๆ ด้วยเหตุนี้ รัฐบาลท้องถิ่นไม่เพียงต้องพยายามสื่อสารข้อมูลการอพยพเท่านั้น แต่ยังต้องปรับปรุงการเรียนรู้เรื่องการป้องกันภัยพิบัติรวมถึงการซ้อมอพยพที่เชื่อมโยงกับการอพยพในทางปฏิบัติด้วย

วันที่ 1 กันยายนของทุกปีคือวันป้องกันภัยพิบัติของญี่ปุ่น มีที่มาจากเหตุแผ่นดินไหวคันโตครั้งใหญ่เมื่อปี 1923 ในวันดังกล่าว หน่วยงานท้องถิ่นจะจัดฝึกซ้อมเพื่อรับมือสถานการณ์ฉุกเฉินทั่วประเทศ การฝึกซ้อมประกอบด้วยการก้มตัวใต้โต๊ะเพื่อหลบสิ่งที่จะร่วงลงมา และการอพยพออกจากอาคารทั่วไปรวมถึงโรงเรียนประถมและมัธยม

ปกติแล้ว 1 กันยายนเป็นวันเปิดเรียนหลังจากปิดเทอมฤดูร้อนด้วย ดังนั้นการฝึกซ้อมอพยพในโรงเรียนจึงถือเป็นหนึ่งในพิธีการ back to school ของเด็กๆ ที่มีส่วนสร้างความตระหนักรู้และการเตรียมพร้อมรับมือภัยพิบัติได้