นับตั้งแต่กลุ่มกบฏ M23 (March 23 Movement) ยกระดับปฏิบัติการโจมตีกองทัพรัฐบาลสาธารณรัฐประชาธิปไตยคองโก (ดีอาร์คองโก) บุกยึดพื้นที่สำคัญอย่างเมืองโกมาในภูมิภาคนอร์ทคิวู ทางตะวันออกของดีอาร์คองโก เมื่อวันที่ 27 มกราคม 2025 เหตุการณ์นองเลือดก็เกิดขึ้นตามมาอีกหลายระลอก โดยเฉพาะเหตุจลาจลในเรือนจำมุนเซนเซ กลางเมืองโกมา ซึ่งนักโทษหลายร้อยคนฉวยโอกาสที่กลุ่มกบฏบุกโจมตีเมือง ก่อเหตุข่มขืนและเผานักโทษหญิงทั้งเป็นราว 167 คน ก่อนที่ผู้ก่อเหตุจะแยกย้ายหลบหนีออกจากเรือนจำ 

เรือนจำมุนเซนเซ เมืองโกมา

นอกเหนือจากความโหดร้ายซึ่งถูกรายงานผ่านสื่อต่างประเทศ ยังมีภาพเหตุไฟไหม้และควันคละคลุ้งทั่วเมืองโกมาในระหว่างที่กลุ่มกบฏ M23 นำกำลังเข้ายึดครองสถานที่สำคัญต่างๆ โดยมีเสียงปืนดังแทรกอย่างหนักหน่วงเป็นระยะ ทว่าทางการดีอาร์คองโกกลับขาดแคลนกำลังพลจนต้องประกาศขอความร่วมมือจากผู้คนในท้องถิ่นให้เข้าร่วมเป็นอาสาสมัครเพื่อต่อสู้กับกลุ่มกบฏ 

สำนักข่าว BBC รายงานอ้างอิงข้อมูลที่ได้รับจากเจ้าหน้าที่ของโครงการสหประชาชาติในดีอาร์คองโก ประเมินว่าผู้เสียชีวิตจากเหตุเกี่ยวพันการบุกยึดเมืองของกลุ่มกบฏ M23 ตั้งแต่ปลายเดือนมกราคมจนถึงวันที่ 7 กุมภาพันธ์ 2025 อาจมีมากกว่า 2,900 ราย ซึ่งผู้เสียชีวิตส่วนใหญ่ถูกฝังไปแล้ว แต่ยังมีร่างของผู้เสียชีวิตจากเหตุปะทะต่างๆ ราว 900 รายยังรอการชันสูตรและระบุตัวตนอยู่ตามสถานที่ประกอบพิธีทางศาสนาอีกหลายแห่ง และ BBC ย้ำว่าข้อมูลนี้ยังต้องรอการตรวจสอบเพิ่มเติม

ขณะที่ โวลเกอร์ เติร์ก ข้าหลวงใหญ่ด้านสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติ (UN High Commissioner for Human Rights) เตือนว่าความรุนแรงในดีอาร์คองโกอาจส่งผลกระทบต่อทั่วทั้งภูมิภาคแอฟริกาและทั่วโลก เพราะการก่อเหตุของกลุ่มกบฏ บวกกับการตอบโต้กลับอย่างรุนแรงของกองทัพรัฐบาลดีอาร์คองโกจะทำให้ผู้คนในที่เกิดเหตุตกอยู่ภายใต้ภัยคุกคามถึงชีวิต ทั้งยังมีผู้พลัดถิ่นเพิ่มขึ้นอีกราว 237,000 คน จึงมีแนวโน้มที่คนเหล่านี้จะลี้ภัยข้ามแดนไปยังประเทศเพื่อนบ้าน ซึ่งจะส่งผลให้สถานการณ์ทางการเมืองอันเปราะบางในภูมิภาคแอฟริกากลางและแอฟริกาตะวันออกมีปัจจัยเสี่ยงที่จะกระทบกระทั่งกันเพิ่มขึ้น

ประธานาธิบดีคองโก เฟลิกซ์ ชิเซเกดี 

ด้วยเหตุนี้ ผู้นำกลุ่มประเทศแอฟริกาหลายชาติจึงรวมตัวกันอย่างเร่งด่วนที่แทนซาเนียเมื่อวันที่ 8 กุมภาพันธ์ 2025 เพื่อกดดันให้ประธานาธิบดี เฟลิกซ์ ชิเซเกดี ผู้นำดีอาร์คองโก หาทางคุยกับ คอร์ไนเญอ นังกา ผู้นำกลุ่มกบฏ M23 เพื่อเจรจาข้อตกลงหยุดยิง-ระงับเหตุการณ์ความรุนแรงที่ส่งผลต่อคนจำนวนมาก และมีตัวละครสำคัญอีกคนถูกเชิญเข้าร่วมการประชุมด้วยคือ พอล คากาเม ประธานาธิบดีรวันดา ประเทศเพื่อนบ้านซึ่งมีพรมแดนติดกับภูมิภาคนอร์ทคิวูและเซาท์คิวูในดีอาร์คองโกอันเป็นพื้นที่เกิดเหตุขณะนี้ 

คอร์ไนเญอ นังกา แกนนำ M23

อย่างไรก็ดี หลังการประชุมผู้นำชาติแอฟริกาจบลงเพียงไม่กี่วัน ก็เกิดการปะทะระลอกใหม่ระหว่างกลุ่มกบฏ M23 และกองทัพดีอาร์คองโก (Armed Forces of the Democratic Republic of the Congo: FARDC) โดยสำนักข่าว Al-Arabiya รายงานเมื่อวันที่ 11 กุมภาพันธ์ 2025 ว่าการต่อสู้ครั้งใหม่เกิดขึ้นในเมืองอิฮูซี (Ihusi) ซึ่งอยู่ห่างจากเมืองบูคาวู (Bukavu) เมืองเอกของภูมิภาคเซาท์คิวูราว 70 กิโลเมตร ทำให้มีผู้เสียชีวิตอีกประมาณ 50 คน สะท้อนว่าความขัดแย้งรุนแรงรอบนี้คงไม่จบลงง่ายๆ เพราะพื้นที่ที่กลุ่มกบฏรุกคืบเพื่อยึดครองมีทั้งแหล่งแร่ธาตุและใกล้กับที่ตั้งสนามบินซึ่งเป็นจุดยุทธศาสตร์สำคัญ จึงเป็นปัจจัยที่จะสร้างแรงกระเพื่อมต่อภูมิภาคแอฟริกาตามมาอย่างแน่นอน

ทำไมชาติยุโรปถูกเรียกร้องให้รับผิดชอบต่อดีอาร์คองโก

แม้ดีอาร์คองโกจะอุดมสมบูรณ์ด้วยทรัพยากรธรรมชาติมากมาย ไม่ว่าจะเป็นแร่โคบอลต์ ทองคำ สังกะสี ทังสเตน หรือโคลแทน ซึ่งเป็นแร่สำคัญในการผลิตอุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ แต่ความขัดแย้งเรื้อรังทำให้รัฐบาลดีอาร์คองโกไร้เสถียรภาพ ไม่สามารถบริหารประเทศได้อย่างมั่นคง ขาดความโปร่งใส เต็มไปด้วยการทุจริตคอร์รัปชัน ส่งผลกระทบต่อทั้งระบบเศรษฐกิจ การเมือง และคุณภาพชีวิตของประชาชน

สถานการณ์ในดีอาร์คองโกแตกต่างกับประเทศเพื่อนบ้านทางฝั่งตะวันออกอย่างรวันดา ซึ่งเติบโตอย่างมั่นคงภายใต้รัฐบาลของประธานาธิบดี พอล คากาเม ผู้นำเชื้อสายทุตซีที่ก้าวสู่อำนาจหลังจากต่อต้านการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ในรวันดาเมื่อปี 1994 ที่ก่อการโดยกลุ่มติดอาวุธสายสุดโต่งเชื้อสายฮูตู 

ประธานาธิบดีรวันดา พอล คากาเม

ช่วงเดือนธันวาคม 2024 รัฐบาลคากาเมได้ร่วมลงนามความเข้าใจในการพิจารณาข้อตกลงความร่วมมือด้านแร่ธาตุต่างๆ ร่วมกับสหภาพยุโรป (EU) ซึ่งถูกมองเป็นความก้าวหน้าที่จะส่งผลดีต่อเศรษฐกิจของรวันดาในฐานะผู้ส่งออกแร่ธาตุไปยังประเทศยุโรปที่เป็นสมาชิกอียู 

เมื่อเกิดเหตุกลุ่มกบฏ M23 บุกยึดเมืองโกมาและก่อเหตุรุนแรงที่ส่งผลกระทบต่อพลเรือนเป็นจำนวนมาก ผู้ชุมนุมราว 100 คนจึงได้รวมตัวประท้วงในกรุงบรัสเซลส์ของเบลเยียม เมื่อวันที่ 9 กุมภาพันธ์ 2025 เรียกร้องให้ผู้นำประเทศสมาชิกอียู รวมถึงรัฐบาลเบลเยียมซึ่งมีประวัติพัวพันดีอาร์คองโกในฐานะเจ้าอาณานิคมในอดีต ยุติหรือระงับข้อตกลงความร่วมมือด้านแร่ธาตุกับรวันดาซึ่งถูกชี้เป้าว่าเป็นผู้หนุนหลังกลุ่มกบฏ M23

ชาวคองโกชุมนุมต่อต้านรวันดา

อย่างไรก็ดี ผู้นำกลุ่มประเทศอียูไม่ได้แสดงท่าทีชัดเจนต่อประเด็นนี้ ทั้งยังไม่มีท่าทีใดๆ บ่งชี้ว่าจะพิจารณาคว่ำบาตรหรือแทรกแซงรวันดา ทำให้ผู้ชุมนุมบางส่วนประณามกลุ่มประเทศยุโรปว่าไร้มนุษยธรรมและสองมาตรฐาน โดยมีการเปรียบเทียบกับการบุกยูเครนของรัสเซียซึ่งประเทศกลุ่มอียูส่วนใหญ่ประกาศตอบโต้และคว่ำบาตรรัสเซียในเวลาอันรวดเร็ว 

ส่วนเหตุผลที่รัฐบาลชาติตะวันตกไม่ห้ามปรามรวันดาเหมือนที่ปฏิบัติอย่างแข็งกร้าวต่อรัสเซียในกรณียูเครน มีการอธิบายจากนักวิเคราะห์ใน Council on Foreign Relations ว่าเป็นเพราะรวันดาคือชาติพันธมิตรที่สำคัญของหลายประเทศทั่วโลกในการเป็นตัวแทนประเทศแอฟริกาเพื่อผลักดันความร่วมมือในด้านต่างๆ เนื่องจากรวันดาเป็นหนึ่งในไม่กี่ประเทศแถบนี้ซึ่งมีเสถียรภาพ ไม่ถูกเปลี่ยนตัวผู้นำรัฐบาลบ่อยเหมือนกับประเทศอื่นซึ่งต้องเจอกับเหตุการณ์ไม่สงบและการรัฐประหารนับครั้งไม่ถ้วน

แม้ประธานาธิบดี พอล คากาเม จะเป็นหนึ่งในผู้นำที่ยื้ออำนาจในการปกครองประเทศมายาวนานกว่า 30 ปี แต่เขาก็ยังไม่ถูกกล่าวหาว่าเป็นเผด็จการจากคนส่วนใหญ่ในประเทศ เพราะการที่รวันดาได้รับความช่วยเหลือจากประชาคมโลกหลังเกิดการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ได้ นำไปสู่การขยายตัวทางเศรษฐกิจที่เติบโตอย่างช้าๆ แต่มั่นคง และคากาเมก็ขึ้นสู่อำนาจในฐานะผู้ต่อต้านการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ จนได้รับฉายาเป็นผู้นำแห่งการปรองดอง เขาจึงได้รับความนิยมยิ่งกว่าผู้นำทางการเมืองคนอื่นๆ ในทวีปแอฟริกา

ทหารรวันดา

อย่างไรก็ดี บทบาทของรวันดาที่เกี่ยวพันกับกลุ่มกบฏ M23 เริ่มถูกวิพากษ์วิจารณ์มากขึ้นเรื่อยๆ หลังกลุ่มกบฏยึดพื้นที่ที่เป็นแหล่งแร่ธาตุสำคัญในภูมิภาคคิวูของดีอาร์คองโก และมีรายงานบ่งชี้ว่ากลุ่มกบฏลักลอบทำเหมืองแร่เถื่อนซึ่งมีการละเมิดสิทธิมนุษยชนคนจำนวนมาก ไม่ว่าจะเป็นการใช้แรงงานเด็ก การบังคับคนท้องถิ่นให้ทำงานหนักในเหมืองแร่ซึ่งมีสภาพแวดล้อมเลวร้ายและเป็นอันตรายถึงชีวิต ทั้งยังดำเนินการโดยไม่สนใจสิ่งแวดล้อมโดยรอบ และมีการพบสารไซยาไนด์และสารพิษอื่นๆ ตกค้างในแหล่งน้ำและผินดินของชุมชนในละแวกเหมืองเถื่อนซึ่งสูงเกินกว่าค่ามาตรฐานไปมาก

ส่วนรายได้จากการขายแร่ในเหมืองเถื่อนเหล่านี้ถูกตั้งข้อสงสัยว่าอาจจะเข้ากระเป๋าคนในรัฐบาลรวันดาในฐานะผู้ดำเนินการส่งออกแร่ธาตุต่างๆ จากแอฟริกาไปยังประเทศอื่นๆ ทั่วโลก ขณะที่รายได้อีกส่วนก็จะถูกนำไปซื้ออาวุธให้กลุ่มกบฏ M23 ไปใช้ต่อสู้กับกองทัพดีอาร์คองโก ซึ่งส่งผลให้มีผู้เสียชีวิตจำนวนมากในการปะทะแต่ละครั้ง ทำให้แร่จากเหมืองเถื่อนเหล่านี้ถูกเรียกขานว่าเป็น ‘แร่เปื้อนเลือด’ (blood minerals) จากองค์กรด้านสิทธิมนุษยชนทั่วโลก

เมื่อประวัติศาสตร์อันเลวร้ายซ้ำรอยเดิมครั้งแล้วครั้งเล่า

ดีอาร์คองโกถูกมองเป็นหนึ่งในประเทศต้องคำสาป ซึ่งแทบไม่ต่างจากอีกหลายประเทศในทวีปแอฟริกาที่ตกเป็นอาณานิคมของชาติตะวันตกช่วงศตวรรษที่ 19 - 20 เพราะผู้คนในประเทศเหล่านี้ต้องเผชิญกับการกดขี่ ละเมิดสิทธิมนุษยชน และถูกสูบทรัพยากรธรรมชาติไปใช้เพื่อสร้างความมั่งคั่งร่ำรวยให้กับผู้ปกครองในอดีต

สงครามความขัดแย้งในดีอาร์คองโกตั้งแต่ได้รับเอกราชในปี 1960 จนกระทั่งถึงปัจจุบัน จึงถูกนักวิชาการด้านความสัมพันธ์ระหว่างประเทศระบุว่าเป็นผลพวงอันเลวร้ายของนโยบายแบ่งแยกและปกครองของเจ้าอาณานิคมในอดีต และมีการเฉพาะเจาะจงว่าดีอาร์คองโกยุคที่ถูกปกครองอย่างโหดร้ายที่สุดคือยุคของ กษัตริย์ลีโอโปลด์ที่ 2 แห่งราชวงศ์เบลเยียม ซึ่งเป็นประมุขของดีอาร์คองโกระหว่างปี 1885 - 1905 โดยที่ช่วงนั้นดีอาร์คองโกถูกเรียกว่า Congo Free State 

กษัตริย์ลีโอโปลด์ที่ 2 แห่งราชวงศ์เบลเยียม

แม้จะถูกเรียกว่า ‘รัฐอิสระ’ หรือ Free State แต่คองโกยุคกษัตริย์ลีโอโปลด์ที่ 2 ห่างไกลจากคำว่าอิสระไปมากโข เพราะนักประวัติศาสตร์บันทึกว่าชาวพื้นเมืองในคองโกประมาณ 10-15 ล้านคนได้รับความทุกข์ยาก อดอยาก และถูกกดขี่ ถึงขั้นเสียชีวิตและพิการในสมัยกษัตริย์ลีโอโปลด์ที่ 2 โดยส่วนใหญ่เป็นผลจากการถูกบังคับให้ทำสวนยางและล่าช้างเพื่อเอางาไปเป็นบรรณาการให้แก่กษัตริย์แห่งราชวงศ์เบลเยียมพระองค์นี้

ชาวพื้นเมืองที่ไม่สามารถทำตามเป้าหมายในการเก็บเกี่ยวผลิตผลยางพารา รวบรวมงาช้าง ไปจนถึงการทำเกษตรอื่นๆ ของบรรดาผู้ปกครองที่ได้รับมอบอำนาจจากกษัตริย์เบลเยียมในยุคนั้น มักเผชิญกับการสังหารหมู่ การอดอาหาร หรือไม่ก็ถูกตัดอวัยวะ เช่น มือหรือขา เพื่อขู่ให้หลาบจำ 

ผลผลิตที่ได้จากเลือดเนื้อและหยาดเหงื่อแรงงานของชาวพื้นเมืองคองโกในยุคอาณานิคมได้สร้างความมั่งคั่งร่ำรวยให้กับกษัตริย์ลีโอโปลด์ที่ 2 โดยตรง แต่ชะตากรรมของคนคองโกที่ต้องสูญเสียครอบครัว ไร้อิสระ และพิการจากการถูกบังคับใช้แรงงานเยี่ยงทาส กลายเป็นอุปสรรคทำให้คนพื้นเมืองจำนวนมากไม่สามารถลืมตาอ้าปากหรือพัฒนาคุณภาพชีวิตของตัวเองได้อีกหลายชั่วอายุคน 

ความโหดร้ายที่เกิดขึ้นทุกหย่อมหญ้าของคองโกในยุคกษัตริย์ลีโอโปลด์ที่ 2 ทำให้รัฐบาลเบลเยียมถูกกดดันให้แทรกแซงและยุติการกระทำที่ละเมิดศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ของชนพื้นเมืองในคองโกหลังจากลีโอโปลด์ที่ 2 สวรรคตในปี 1909 คองโกจึงกลายเป็นดินแดนใต้อาณัติรัฐบาลเบลเยียมแทนที่จะเป็นดินแดนส่วนพระองค์ของกษัตริย์เบลเยียมเหมือนกับที่เคยเกิดขึ้นในยุคก่อนหน้า 

จนกระทั่งดีอาร์คองโกประกาศอิสรภาพได้สำเร็จในปี 1960 ชะตากรรมของคนส่วนใหญ่ในประเทศก็ไม่ได้ดีไปกว่ายุคอาณานิคมมากนัก เพราะความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรที่อยู่ภายใต้รัฐบาลที่ไร้เสถียรภาพ ทำให้ดีอาร์คองโกกลายเป็นเป้าหมายของเหล่านายทุนหรือชนชั้นนำที่เคยได้รับประโยชน์ในยุคอาณานิคม รวมถึงประเทศรอบด้านที่ต้องการเข้าถึงทรัพยากรอันมีมูลค่ามหาศาลในดินแดนคองโก การเข้าแทรกแซงหรือหนุนหลังผู้ที่ก่อเหตุไม่สงบในหลายพื้นที่ทั่วประเทศจึงเป็นสิ่งที่ดีอาร์คองโกต้องเผชิญอย่างต่อเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน

ถึงจะมีความพยายามจากองค์กรด้านสิทธิมนุษยชนหลายแห่งในโลกยุคศตวรรษที่ 21 ซึ่งเรียกร้องให้สถาบันกษัตริย์และรัฐบาลเบลเยียมเข้าไปมีส่วนร่วมมากกว่านี้ในการแก้ปัญหาความขัดแย้งหรือเยียวยาชาวคองโกที่ได้รับผลกระทบจากการกดขี่และเอารัดเอาเปรียบในยุคอาณานิคมซึ่งยังส่งผลกระทบสืบเนื่องมาถึงปัจจุบัน แต่ข้อเรียกร้องเหล่านี้มักถูกเตะถ่วงหรือปัดตกไปด้วยเหตุผลว่าเบลเยียมและชาติพันธมิตรในยุโรป รวมถึงสหรัฐฯ ได้สมทบทุนช่วยเหลือดีอาร์คองโกในด้านต่างๆ อยู่แล้วในแต่ละปี

อีกประเด็นคือชาติตะวันตกและสหรัฐฯ สนับสนุนงบประมาณและกำลังพลในภารกิจรักษาสันติภาพของสหประชาชาติในดีอาร์คองโก (MONUSCO) ซึ่งอยู่ในพื้นที่มายาวนานกว่า 65 ปีแล้ว นับเป็นกองกำลังต่างชาติที่มีอิทธิพลและหยั่งรากลึกในดีอาร์คองโก แต่ขณะเดียวกันก็ถูกตั้งคำถามในหลายครั้งหลังจากที่ MONUSCO ไม่สามารถเข้าช่วยเหลือผู้เสียหายจากการก่อเหตุของกลุ่มกบฏได้ทันเวลา รวมถึงการยึดเมืองโกมาครั้งล่าสุดของกลุ่มกบฏ M23 ทั้งยังมีปัญหาเจ้าหน้าที่ MONUSCO บางส่วนพัวพันการทุจริตและก่อเหตุละเมิดทางเพศชาวพื้นเมือง แต่กลับไม่ได้รับการลงโทษอย่างที่ควรจะเป็น

ด้วยเหตุนี้ ประเทศฝั่งตะวันตกทั้งหลาย โดยเฉพาะเบลเยียม จึงถูกวิพากษ์วิจารณ์จากนักสิทธิมนุษยชนเรื่อง ‘ปากว่าตาขยิบ’ ทั้งที่ความขัดแย้งในดีอาร์คองโกอาจกลายเป็นชนวนวิกฤตอีกหลายเรื่องในแอฟริกาและทั่วโลก ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการสังหารหมู่ การหนีตายของผู้คนในพื้นที่ ไปจนถึงการก่ออาชญากรรมข้ามชาติที่เกี่ยวพันกับการค้าและการผลิตที่โยงใยในระบบอุตสาหกรรมทั่วโลก 

ข้อบ่งชี้สำคัญที่องค์กรสิทธิมนุษยชนระบุว่าเป็นความลักลั่นทางนโยบายของชาติตะวันตกก็คือทางหนึ่งรัฐบาลเหล่านี้ส่งความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมแก่ผู้ได้รับผลกระทบจากความรุนแรงและความขัดแย้งในดีอาร์คองโก แต่อีกทางหนึ่งก็เพิกเฉยต่อกรณีกลุ่มทุนในประเทศตัวเองเข้าไปมีส่วนร่วมกับธุรกิจแร่ธาตุที่ส่งออกจากรัฐบาลรวันดา ซึ่งมีเบาะแสชัดเจนว่าอยู่เบื้องหลังกลุ่มกบฏ M23 ซึ่งใช้วิธีการรุนแรงในการแย่งชิงดินแดนและทรัพยากรจากรัฐบาลดีอาร์คองโกจนมีผู้เสียชีวิตจำนวนมากในช่วงไม่กี่สัปดาห์ที่ผ่านมา

อ้างอิง:

The Africa Report, Al-Arabiya, Aljazeera, BBC (1), BBC (2), Business & Human Rights Resource Centre, CNBC, Council on Foreign Relations, DW, Euro News, GAO, Global Initiative Against Transnational Organized Crime, Relief Web, Reuters, RFI, The Standard, UN News (1), UN News (2), UN News (3)