เมื่อเกือบ 10 ปีที่แล้ว ตุรกีได้รับเสียงชื่นชมจากคนจำนวนมากทั่วโลก หลังจากประชาชนในหลายเมืองทั่วตุรกี รวมถึงกรุงอังการาและนครอิสตันบูล ออกมารวมตัวบนท้องถนนเพื่อต่อต้านทหารบางกลุ่มซึ่งพยายามก่อรัฐประหารช่วงค่ำวันที่ 15 กรกฎาคม 2016 เพื่อยึดอำนาจในระหว่างที่ประธานาธิบดี เรเจป ทายยิป แอร์โดอัน เดินทางไปพักผ่อนที่เมืองตากอากาศมาร์มาริส

ประธานาธิบดี เรเจป ทายยิป แอร์โดอัน

ผู้ชุมนุมต้านรัฐประหารส่วนใหญ่ใช้แนวทางสันติวิธีอย่างการชูธงชาติและธงของพรรคความยุติธรรมและการพัฒนา (Adalet ve Kalkınma Partisi: AKP) ซึ่งเป็นพรรครัฐบาล ไปจนถึงการอ่านหนังสือหรือยืนขวางรถถัง แต่ผู้ต่อต้านบางส่วนใช้วิธีขว้างก้อนหินและสิ่งของเพื่อสกัดรถถังของทหาร นำไปสู่การใช้กำลังอาวุธตอบโต้ และมีผู้เสียชีวิตถึง 251 ราย โดยที่ Anadolu Agency สื่อของรัฐบาลตุรกี รายงานว่าผู้ชุมนุมที่เสียชีวิต 90 รายคือ มรณสักขี (Martyrs) ผู้พลีชีพเพื่อศรัทธาแห่งศาสนา

ประชาชนส่วนหนึ่งที่ออกมาต่อต้านรัฐประหารในครั้งนั้นคือผู้สนับสนุนประธานาธิบดีแอร์โดอัน ซึ่งถูกยกย่องว่าเป็นผู้นำติดดินที่เข้าใจความทุกข์ยากของประชาชนคนธรรมดา ต่างจากอดีตรัฐบาลที่ครองอำนาจบริหารประเทศยุค 1950-1980 รวมถึงเครือข่ายนายทหาร ปัญญาชน และเหล่านักธุรกิจตุรกีที่สนับสนุนแนวคิดรัฐโลกวิสัย หรือรัฐฆราวาส (secular state) ซึ่งยึดหลักการแยกศาสนาออกจากการเมือง แต่ชาวตุรกีจำนวนไม่น้อยกลับมองว่าแนวคิดนี้ฝักใฝ่ตะวันตก ไม่เหมาะกับประเทศที่ประชากรส่วนใหญ่เป็นชาวมุสลิม

แต่หลังจากแอร์โดอันอยู่ในตำแหน่งทางการเมืองรวมกันมานานกว่า 22 ปี เขาถูกกล่าวหาว่าใช้อำนาจเกินกว่าเหตุและกลายเป็นผู้นำอำนาจนิยมที่ไม่รับฟังความเห็นต่าง และทันทีที่หน่วยงานรัฐบาลภายใต้การนำของแอร์โดอันจับกุม เอเครม อิมาโมกลู นายกเทศมนตรีนครอิสตันบูลคนปัจจุบัน ซึ่งถูกวางตัวเป็นคู่ท้าชิงตำแหน่งประธานาธิบดีในศึกเลือกตั้งที่มีกำหนดจัดขึ้นในเดือนมีนาคม 2028 ประชาชนจำนวนมากก็ออกมารวมตัวบนท้องถนนเพื่อต่อต้านการเคลื่อนไหวที่พวกเขามองว่าเป็นการใช้อำนาจกำจัดคู่แข่งของแอร์โดอัน

การประท้วงเกิดขึ้นตั้งแต่ค่ำวันที่ 19 มีนาคม 2025 ซึ่งเป็นวันที่นายกเทศมนตรีอิมาโมกลูถูกตำรวจจับกุมพร้อมผู้ถูกกล่าวหาว่าสมรู้ร่วมคิดในขบวนการทุจริตรับสินบน บิดเบือนข้อมูล ไปจนถึงสนับสนุนแนวคิดก่อการร้าย รวมทั้งสิ้น 106 คน โดยผู้ชุมนุมจำนวนมากออกเดินขบวนตามท้องถนนในนครอิสตันบูลและกรุงอังการา รวมถึงเมืองอื่นๆ ทั่วตุรกี และการชุมนุมยืดเยื้อต่อเนื่องนานกว่าสัปดาห์แม้จะมีผู้ถูกจับกุมเกือบ 1,900 คนแล้วก็ตาม โดยสถิติดังกล่าวเป็นการรายงานของสำนักข่าว Reuters เมื่อวันที่ 27 มีนาคม 2025 

นอกจากนี้ยังมีรายงานว่าผู้สื่อข่าวของ BBC สื่ออังกฤษ ถูกควบคุมตัวและผลักดันออกนอกประเทศ ขณะที่ช่างภาพข่าวของ AFP สื่อฝรั่งเศส ถูกตำรวจตุรกีควบคุมตัว และมีสื่อตุรกีอีกเป็นจำนวนมากถูกจับกุม-ดำเนินคดีในข้อหาเกี่ยวพันการก่อความไม่สงบและยุยงปลุกปั่น ซึ่งสื่อมวลชนตุรกียืนยันว่าพวกเขาเพียงปฏิบัติหน้าที่รายงานข่าวแต่กลับถูกเจ้าหน้าที่จับกุมอย่างไม่เป็นธรรม

แม้รัฐบาลจะออกคำสั่งห้ามชุมนุมตั้งแต่วันที่ 20 มีนาคมถึง 1 เมษายน 2025 แต่ดูเหมือนผู้ชุมนุมจะไม่สนใจ ยังคงรวมตัวกันตามท้องถนนและสวนสาธารณะในแต่ละเมืองเหมือนเดิมเพื่อแสดงพลังต่อต้านประธานาธิบดีแอร์โดอัน ทำให้ผู้เชี่ยวชาญบางส่วนตั้งคำถามว่าการประท้วงใหญ่ที่สุดในรอบทศวรรษของตุรกีจะทำให้เกิดความเปลี่ยนแปลงทางการเมืองได้หรือไม่ และท่าทีของประเทศตะวันตกต่อรัฐบาลแอร์โดอันจะเป็นอย่างไร ในฐานะที่ตุรกีคือตัวแปรสำคัญที่อาจส่งผลกระทบต่อสถานการณ์โลก ทั้งประเด็นสงครามยูเครนและความร่วมมือในการรักษาความสงบในตะวันออกกลาง

ออซกูร์ โอเซล 

ด้าน ออซกูร์ โอเซล หัวหน้าพรรคสาธารณรัฐประชาชน (Cumhuriyet Halk Partisi: CHP) ได้เรียกร้องให้ประชาชนออกมาชุมนุมช่วงสุดสัปดาห์ต่อไป หลังจากวันเสาร์ที่ 30 มีนาคม 2025 เกิดการรวมตัวครั้งใหญ่ทั่วอิสตันบูล พร้อมท้ังเรียกร้องให้ผู้ไม่เห็นด้วยกับการจับกุมอิมาโมกลูคว่ำบาตรเครือข่ายธุรกิจที่เกี่ยวพันกับประธานาธิบดีแอร์โดอัน ซึ่งมีตั้งแต่ธุรกิจร้านค้าปลีก ก่อสร้าง และร้านอาหาร

‘รัฐพันลึก’ หรือรัฐซ้อนรัฐ วาทกรรมที่แอร์โดดันใช้กำจัดคู่แข่งการเมือง

เส้นทางการเมืองของแอร์โดอัน จากผู้นำที่เป็นปากเสียงของประชาชน ได้ก้าวเข้าสู่เส้นทางสายเผด็จการช่วงหลังความพยายามก่อรัฐประหารในปี 2016 และเกี่ยวพันกับวาทกรรม Deep State ที่นักวิชาการไทยบางส่วนเรียกว่า ‘รัฐพันลึก’ หรือรัฐซ้อนรัฐ 

ช่วงก่อนที่แอร์โดอันจะครองอำนาจบริหารประเทศยาวนานถึง 22 ปี วาทกรรมรัฐซ้อนรัฐถูกใช้กับเครือข่ายอำนาจในกองทัพ ชนชั้นนำ และนักธุรกิจตุรกี ที่สนับสนุนแนวคิดรัฐโลกวิสัยของอดีตบิดาแห่งการปฏิวัติอย่าง มุสตาฟา เคมาล อตาเติร์ก ซึ่งแม้ว่าจะเริ่มต้นจากการแยกศาสนาออกจากการเมืองเพื่อเป็นสัญลักษณ์การเริ่มต้นใหม่ของประเทศตุรกีที่แตกต่างจากจักรวรรดิออตโตมันที่ปกครองด้วยระบบสุลต่านและหลักศาสนาอิสลามในอดีต แต่ในท้ายที่สุด แนวคิดโลกวิสัยก็กลายเป็นเครื่องมือหนึ่งที่ถูกผู้มีอำนาจใช้กดขี่และกวาดล้างผู้เห็นต่าง โดยเฉพาะผู้นำศาสนาอิสลามและชุมชนชาวมุสลิมทั่วประเทศที่ได้รับผลกระทบโดยตรงจากข้อห้ามเกี่ยวกับหลักปฏิบัติทางศาสนาในที่สาธารณะ 

นอกจากนี้ กองทัพตุรกีและเครือข่ายชนชั้นนำยังมีส่วนทำให้เกิดการรัฐประหารในตุรกีอีกหลายครั้ง ทั้งในปี 1960, 1971, 1980 และ 1997 โดยใช้ข้ออ้างว่าเพื่อปกป้องความมั่นคงของชาติให้พ้นจากภัยคุกคามและล้มล้างการปกครองในระบอบประชาธิปไตยซึ่งยึดมั่นในหลักการโลกวิสัย แต่การทำเช่นนี้ยิ่งส่งผลให้กลุ่มการเมืองที่สนับสนุนแนวคิดศาสนาอิสลามคือส่วนหนึ่งของอัตลักษณ์ตุรกีได้รับความนิยมมากขึ้นเรื่อยๆ และอิทธิพลของเครือข่ายชนชั้นนำที่ยึดโยงกับแนวคิดรัฐโลกวิสัยถูกมองเป็นรัฐพันลึกหรือรัฐซ้อนรัฐที่คอยแทรกแซงการทำงานของรัฐบาลที่มาจากการเลือกตั้งของประชาชน

ผู้ประท้วงเปรียบเทียบแอร์โดอันเป็นแฝดของ เบนจามิน เนทันยาฮู ผู้นำอิสราเอล

เมื่อแอร์โดอันแยกตัวจากพรรค RP มาก่อตั้งพรรค AKP ในปี 2001 เขาก็ได้รับความนิยมอย่างล้นหลามจากประชาชนฝ่ายเคร่งศาสนาที่รู้สึกว่าพวกเขากลายเป็นเสียงข้างน้อยของสังคมและถูกกดทับจากรัฐบาลที่อ้างอุดมการณ์รัฐโลกวิสัย ทั้งที่ในความเป็นจริงประชากรมุสลิมมีจำนวนเกือบ 80 เปอร์เซ็นต์ของประชากรทั้งหมด 

เมื่อมีความพยายามก่อรัฐประหารในปี 2016 ประชาชนที่สนับสนุนแอร์โดอันและพรรค AKP รวมถึงประชาชนกลุ่มอื่นๆ ที่ไม่เห็นด้วยกับการรัฐประหาร จึงออกมารวมตัวกันบนท้องถนนและแสดงพลังต่อต้านการตัดตอนยึดอำนาจที่มาจากการเลือกตั้ง

ในปี 2017 แอร์โดอันผลักดันให้มีการลงประชามติเกี่ยวกับข้อเสนอให้ปรับเปลี่ยนระบอบการปกครองตุรกี โดยเสนอให้ยกเลิกตำแหน่งนายกรัฐมนตรีและระบบรัฐสภา แต่มอบอำนาจให้ประธานาธิบดีและคณะบริหารที่ขึ้นตรงต่อประธานาธิบดีบริหารประเทศแทน 

แต่การลงประชามติครั้งนั้นถูกวิจารณ์ว่าถูกรัฐแทรกแซงอย่างหนัก เพราะเจ้าหน้าที่รัฐคอยเพ่งเล็งและจับกุมฝ่ายที่เคลื่อนไหวรณรงค์คัดค้านการเปลี่ยนแปลง ในขณะที่ฝ่ายสนับสนุนการเปลี่ยนแปลงได้รับอนุญาตให้เผยแพร่ข้อมูลผ่านสื่อของรัฐ ทั้งยังได้รับความช่วยเหลือจากเจ้าหน้าที่รัฐในการประชาสัมพันธ์ข้อมูลอย่างราบรื่น 

ผลการลงประชามติในครั้งนั้นบ่งชี้ว่า ผู้สนับสนุนการเปลี่ยนแปลงคิดเป็น 51.41 เปอร์เซ็นต์ของผู้มาออกเสียงทั้งหมด ขณะที่ผู้โหวตคัดค้านการเปลี่ยนแปลงคิดเป็น 48.59 เปอร์เซ็นต์ ซึ่งห่างกันไม่มาก ทำให้มีนักวิเคราะห์ระบุว่าการลงประชามติปี 2017 ดำเนินไปท่ามกลางบรรยากาศที่รัฐใช้อำนาจกดดันและจับกุมฝ่ายตรงข้าม ถ้าหากไม่มีการแทรกแซงเหล่านี้ ผู้โหวตไม่เห็นด้วยกับการเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองตุรกีอาจมีมากกว่าที่เห็น ผลการลงประชามติจึงไม่อาจสะท้อนความเป็นจริงในสังคมได้อย่างเป็นธรรม

ที่สำคัญคือหลังความพยายามรัฐประหารในปี 2016 แอร์โดอันได้ใช้อำนาจประธานาธิบดีแต่งตั้งนายทหาร ตำรวจ และเจ้าหน้าที่ฝ่ายยุติธรรมซึ่งจงรักภักดีต่อพรรครัฐบาล AKP ที่เขาร่วมก่อตั้ง ทั้งยังคงดำรงตำแหน่งประธานพรรคมาจนถึงปัจจุบัน เข้ารับตำแหน่งแทนผู้ที่ถูกปลดไป ทำให้เกิดเสียงวิพากษ์วิจารณ์ทั้งในประเทศและต่างประเทศว่าเขาใช้อำนาจเกินกว่าเหตุและอาจทำให้ตุรกีกลายเป็นรัฐเผด็จการอำนาจนิยมในไม่ช้า 

นักวิเคราะห์ฝั่งตะวันตกระบุว่า จุดเปลี่ยนของรัฐพันลึกในตุรกีจากผู้เล่นหลักที่เป็นเครือข่ายของผู้สนับสนุนแนวคิดรัฐโลกวิสัยมาเป็นเครือข่ายชาตินิยม-อิสลามนิยมของแอร์โดอัน เริ่มจากการแตกหักระหว่าง เฟตุลเลาะห์ กูเล็น กับประธานาธิบดีแอร์โดอัน เพราะก่อนจะเกิดรัฐประหารปี 2016 เฟตุลเลาะห์ กูเล็น เป็นที่รู้จักในฐานะผู้สอนศาสนาอิสลามนิกายซุนนีคนหนึ่งซึ่งได้รับความนิยมอย่างมากในหมู่ประชาชนตุรกีช่วงทศวรรษที่ 1980-1990 

ในสายตาของคนตุรกีจำนวนไม่น้อย กูเล็นคือผู้บริจาคเงินรายใหญ่เพื่อสร้างโรงเรียนหลายแห่ง ทำให้ประชาชนตุรกีมีโอกาสเข้ารับการศึกษาได้อย่างทั่วถึง จนกระทั่งปี 1998 เขาได้ย้ายไปตั้งรกรากที่รัฐเพนซิลเวเนีย สหรัฐอเมริกา แต่ก็ไม่เคยยุติบทบาทการเป็นผู้ส่งเสริมการศึกษาทั้งในตุรกีและประเทศอื่นๆ ที่มีประชากรมุสลิมทั่วโลก 

บทวิเคราะห์ของ European Council on Foreign Relations และ Middle East Eye ขยายความว่ากูเล็นเคยมีความสัมพันธ์อันดีกับแอร์โดอันและพรรค AKP ในช่วงที่แอร์โดอันเป็นนายกรัฐมนตรี และกูเล็นเป็นผู้นำเครือข่ายเงาที่ช่วยให้แอร์โดอันกวาดล้างฐานอำนาจของผู้สนับสนุนแนวคิดรัฐโลกวิสัยที่เป็นปฏิปักษ์กับแอร์โดอัน แต่อิทธิพลของกูเล็นในฐานะนักสอนศาสนาและผู้บริจาคเงินเพื่อการกุศลรายใหญ่กลายเป็น ‘หอกข้างแคร่’ ของแอร์โดอันในเวลาต่อมา และในปี 2007-2013 มีการจับกุมแนวร่วมของกูเล็นด้วยข้อกล่าวหาต่างๆ ที่ส่อเค้าว่าแอร์โดอันและรัฐบาลพรรค AKP เพ่งเล็งไปที่ผู้สนับสนุนกูเล็นในตุรกีเพิ่มขึ้น

เมื่อเกิดความพยายามรัฐประหารในปี 2016 และแอร์โดอันได้รับการปกป้องจากประชาชน ทำให้เขากวาดล้างเครือข่ายกูเล็น โดยกล่าวหาว่านี่คือผู้อยู่เบื้องหลังปรากฏการณ์รัฐพันลึกที่พยายามจะยึดอำนาจรัฐบาลของตัวเอง นำไปสู่การจับกุม คุมขัง และสั่งปลดคนนับแสนที่ถูกกล่าวหาว่าเป็นแนวร่วมของกูเล็น ขณะที่การผลักดันให้ลงประชามติปรับเปลี่ยนระบอบการปกครองก็ทำให้กองทัพถูกลดบทบาทและถูกจำกัดอำนาจในการเคลื่อนไหว แต่แอร์โดอันซึ่งดำรงตำแหน่งประธานาธิบดีอยู่แล้วได้รับการเสริมอำนาจให้สามารถแทรกแซงกลไกการตรวจสอบถ่วงดุลรัฐบาลได้อย่างเต็มที่

นอกจากนี้ แอร์โดอันยังสั่งปลดผู้พิพากษาและเจ้าหน้าที่ศาลซึ่งมีแนวคิดฝักใฝ่รัฐโลกวิสัยออกจากตำแหน่ง และแต่งตั้งผู้สนับสนุนแนวคิดชาตินิยม-อิสลามนิยมของพรรค AKP เข้ารับตำแหน่งแทน ทั้งยังสั่งปิดสำนักข่าวและดำเนินคดีผู้สื่อข่าวที่ตั้งคำถามต่อแอร์โดอันและการใช้อำนาจรัฐกวาดล้างคู่แข่งทางการเมืองของเขา ทำให้นักวิเคราะห์มองว่าแอร์โดอันใช้วิธีนี้เพื่อให้รัฐบาลสามารถควบคุมกระบวนการยุติธรรมและการเผยแพร่ข้อมูลข่าวสารไปยังประชาชนได้อย่างเบ็ดเสร็จเด็ดขาดมากขึ้น

กล่าวโดยสรุปคือ แม้กองทัพและเครือข่ายปัญญาชนที่เคยสนับสนุนการรัฐประหารในตุรกีเมื่อครั้งอดีตจะเป็นรัฐพันลึกที่คอยบั่นทอนเสถียรภาพของรัฐบาลพลเรือนในบางช่วงจริงๆ แต่การรวบอำนาจและเปลี่ยนแปลงรูปแบบการปกครองของแอร์โดอันยุคหลังปี 2016 โดยอ้างว่าตัวเองคือผู้นำที่มาจากการเลือกตั้งอันชอบธรรม แต่กลับตั้งข้อกล่าวหารัฐพันลึกกับอดีตพันธมิตรอย่างกูเล็น ก็ทำให้แอร์โดอันเปลี่ยนผ่านจากผู้นำของประชาชนไปเป็นผู้นำอำนาจนิยมที่ไล่ล่าผู้เห็นต่างและทำลายกลไกการตรวจสอบถ่วงดุลรัฐบาลอย่างเต็มตัว