_____________________________

เรื่อง: ศศิพร คุ้มเมือง

ภาพ: จิตติมา หลักบุญ

- 1 -

ยังคงประทับจิต

21 ปีก่อน

โทรศัพท์ดังขึ้น… แต่คนปลายสายนั้นผิดสัญญา เธอจึงเลือกที่จะไม่รับ

พันธะสัญญาระหว่างเธอและเขาไม่มีอะไรซับซ้อน เพียงแค่ตกลงกันว่าหากมีเรื่องอะไรที่ขุ่นหมอง เขาจะกลับมาคุยกัน คุยกันที่บ้าน คุยกันแบบปรากฏกายหยาบที่บรรจุเลือดเนื้อ

ฉะนั้นมันจะผิดหรือ ถ้าเลือกไม่รับโทรศัพท์ แล้วรอเขา ‘กลับมา’

ทว่า เขาไม่กลับมา ในแบบที่เธอเองก็คิดว่าตัวเขาเองไม่ได้ยินดีที่จะไม่กลับ เย็นวันนั้นเพื่อนของเขาวิ่งเข้ามาบอกข่าวคนในบ้านว่า เขาหายไป หรือกล่าวให้ชัดเจนไปกว่านั้นคือ เขา ‘ถูกทำให้หายไป’

เธอรีบวิ่งไปคว้าโทรศัพท์เครื่องเดิม ที่ก่อนหน้านี้ไม่นานเธอเลือกที่จะปฏิเสธมัน 

“แบ๋นลูก ทำไมไม่รับโทรศัพท์พ่อเลยล่ะ กินข้าวหรือยัง คิดถึงมาก” ระบบฝากข้อความบันทึกสิ่งนี้เอาไว้ ความรู้สึกยากที่จะอธิบายประเดประดังโถมเข้าใส่

“ถ้าแบ๋นรับโทรศัพท์ บางทีมันอาจจะเปลี่ยนแปลงอะไรก็ได้” เธอกล่าว และกลายเป็นความสงสัยที่พันธนาการเธอนับจากนั้น พร้อมกับแบกถือก้อนความรู้สึกผิด ที่เธอเองก็รู้เต็มอกว่านี่ไม่ใช่ความผิดของเธอเลย

- 2 -

ลูกชายคนเล็ก

“สุดท้ายพ่อผมก็ได้กลับบ้านนะ ว่ายน้ำกลับมาเอง ไม่ต้องมีเจ้าหน้าที่ตามประกบเยอะๆ เหมือนตอนดาราว่ายน้ำข้ามโขงด้วย เอากระสอบคลุมหัวอีกต่างหาก โคตรเก่ง แต่อาจจะใช้เวลาหลายวันกว่าหน่อย”

เสียงเย้าหยอกของชายอายุจวนเจียนจะ 30 ปี กำลังบอกเล่าถึงคนเป็นพ่อ เขามักกล่าวถึงเรื่องราวเหล่านี้ด้วยความตลกร้าย ซุกซ่อนความ ‘คิดถึง’ และความ ‘โกรธ’ ไว้ภายใต้สุ้มเสียงของเรื่องเล่า

ในเรื่องราวของผู้ถูกบังคับสูญหาย การทราบ ‘ชะตากรรมสุดท้าย’ เหมือนกับจะคลายพันธนาการที่รัดแน่นได้บ้าง แต่บางครั้งก็ยังถูกเหนี่ยวรั้งไว้ด้วยคำถามที่ว่า ‘แล้วก่อนหน้านั้นล่ะ เขาเป็นอย่างไร?’

ป้องภูมิ บุปผาวัลย์ เป็นลูกชายคนเล็กของ ชัชชาญ บุปผาวัลย์ หรือ ‘สหายภูชนะ’ ผู้ลี้ภัยทางการเมืองออกจากประเทศหลังเกิดการรัฐประหาร 2557 ไปอยู่ที่ประเทศลาว 

ช่วงประมาณกลางเดือนธันวาคม 2561 ชัชชาญหายตัวไปพร้อมกับ สุรชัย ด่านวัฒนานุสรณ์ หรือ ‘สุรชัย แซ่ด่าน’ และ ไกรเดช ลือเลิศ หรือ ‘สหายกาสะลอง’ หลังจากนั้นไม่นานก็พบร่างของชัชชาญและไกรเดช เป็นศพลอยมาเกยฝั่งแม่น้ำโขง ด้วยสภาพที่นิยามได้ว่าพวกเขาถูกกระทำอย่าง ‘โหดเหี้ยม’

- 3 -

อนุวัติการ

ก่อนหน้าที่จะมี พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2565 ญาติหรือครอบครัวผู้ถูกบังคับสูญหายในประเทศไทย ไม่ได้รับการยอมรับว่าเป็น ‘ผู้เสียหาย’ ตามหลักสากลอย่างเป็นจริงเป็นจัง แม้ประเทศไทยจะร่วมลงนามใน อนุสัญญาว่าด้วยการป้องกันบุคคลทุกคนจากการถูกบังคับให้หายสาบสูญ (CED) ตั้งแต่ 9 มกราคม 2555 แต่ในช่วงเวลานั้นยังไม่มีผลในการบังคับใช้ภายในประเทศ เป็นเพียงการแสดงเจตนารมณ์ของรัฐว่าจะส่งเสริม ปกป้องคุ้มครองสิทธิมนุษยชน และแก้ไขปัญหาการบังคับให้บุคคลสูญหาย 

ซึ่งท้ายที่สุดแล้วประเทศไทยเพิ่งเข้าร่วมเป็นภาคีในอนุสัญญาดังกล่าว โดยการยื่นสัตยาบันสาร เมื่อ 14 พฤษภาคม 2567 ทำให้อนุสัญญามีผลใช้บังคับกับประเทศไทยในวันที่ 13 มิถุนายน 2567 (30 วันหลังยื่นสัตยาบันสาร)

อย่างไรก็ตาม พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหายฯ เรียกได้ว่าเป็น ‘กฎหมายอนุวัติการ’ คือกฎหมายที่นำเอาพันธกรณีระหว่างประเทศ มาปฏิบัติบังคับใช้ในประเทศ โดยผ่านกฎหมายอนุวัติการ ซึ่งในที่นี้คือการนำเอาอนุสัญญา CED มาบังคับใช้ผ่าน พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหายฯ 

CED เป็นกฎหมายสิทธิมนุษยชน ดังนั้นการนิยามคำว่า ‘ผู้เสียหาย’ จึงไม่ได้มีความหมายในเชิงกฎหมายอาญาเท่านั้น แต่เป็นการให้นิยามโดยคำนึงถึงในเชิงสิทธิมนุษยชน 

สมชาย หอมลออ ทนายความสิทธิมนุษยชน ที่ปรึกษาอาวุโส มูลนิธิผสานวัฒนธรรม ช่วยอธิบายเพิ่มเติมว่า ผู้เสียหายนั้นหมายถึงตัวผู้ถูกอุ้มหายเอง และยังหมายถึงครอบครัวของผู้ถูกอุ้มหายด้วย เพราะกฎหมายนั้นถือว่าครอบครัวถูกละเมิด ได้รับความเดือดร้อนจากการที่บุคคลในครอบครัวถูกอุ้มหายไป

นอกจากนี้หากจะตีความให้กว้างขึ้นไปอีก สมชายกล่าวว่าอาจจะหมายรวมถึงชุมชนด้วย ยกตัวอย่าง ในชุมชนมุสลิมที่ผู้นำก็ถูกอุ้มหายไป ถือว่าชุมชนได้รับความกระทบกระเทือน มีความหวาดกลัวในเรื่องความปลอดภัยของสมาชิกในชุมชน ว่าจะถูกปราบปราม เข่นฆ่า หรืออุ้มหายไปอีกหรือไม่

ในมาตรา 3 ของ พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหายฯ ระบุไว้ว่า 

“‘ผู้เสียหาย’ หมายความว่า บุคคลซึ่งได้รับความเสียหายแก่ชีวิต ร่างกาย หรือจิตใจ จากการทรมาน การกระทำที่โหดร้าย ไร้มนุษยธรรม หรือย่ำยีศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ หรือการกระทำให้ บุคคลสูญหาย และให้หมายความรวมถึงสามี ภริยา ผู้บุพการี ผู้สืบสันดาน ผู้ซึ่งอยู่กินกันฉันสามีภริยา ซึ่งมิได้จดทะเบียนสมรส ผู้อุปการะและผู้อยู่ในอุปการะของผู้ถูกกระทำให้สูญหาย”

ดังนั้น ญาติหรือครอบครัวผู้ถูกบังคับสูญหายได้รับการยอมรับว่าเป็น ‘ผู้เสียหาย’ ตามหลักสากลภายใต้กฎหมายอนุวัติการ จึงมีสิทธิที่จะได้รับการเยียวยา บนหลักการสำคัญที่ว่า ‘ทำให้กลับสู่สถานะเดิมให้มากที่สุด’

“หลักการเยียวยาที่สำคัญก็คือการทำให้กลับสู่สถานะเดิมให้มากที่สุด เท่าที่จะมากได้ เช่น ถ้าถูกอุ้มไปก็เอากลับมา การเยียวยาเป็นตัวเงิน หรือเยียวยาทางด้านจิตใจ ฟื้นฟูทางด้านอาชีพ คือทำให้ครอบครัวสามารถที่จะมีชีวิตความเป็นอยู่อย่างปกติที่สุดให้ได้” สมชายกล่าว

เขาอธิบายต่อไปว่า การทำให้กลับสู่สถานะเดิมให้มากที่สุด เช่น ถ้าถูกอุ้มไป ก็เอาลับมา เป็นสิ่งที่ควรจะเป็นที่สุด สมชายยกตัวอย่างอีกว่า หากระหว่างที่ถูกอุ้มไปถูกกระทำจนขาพิการ สิ่งที่ทำได้ดีที่สุดก็คือการฟื้นฟูทางด้านกายภาพ กายภาพบำบัด ทำให้ขาที่พิการนั้นกลับมาใช้ได้ ถ้าขาพิการนั้นยังใช้ไม่ได้ ก็ต้องหาขาเทียมให้ใช้ได้ หรือต้องมีรถเข็น ทำอย่างไรก็ได้ให้เขากลับสู่สภาพเดิมให้มากที่สุดเท่าที่มากได้

นอกเหนือจากนั้น อาจจะต้องเยียวยาในด้านตัวเงิน เยียวยาทางด้านจิตใจ ไปพร้อมๆ กัน เช่นมีอาการบอบช้ำทางจิตใจ มีอาการทางจิต จากการที่ถูกอุ้มไป เขาจะถูกทรมานหรือไม่ถูกทรมานก็แล้วแต่ก็มีภาวะทางด้านจิตใจ ซึ่งต้องบำบัดฟื้นฟูทางด้านจิตใจ และในบางครอบครัวคนที่ถูกอุ้มหายไปมักเป็นหัวเรี่ยวหัวแรงในการทำมาหากิน รัฐก็ต้องฟื้นฟูสิ่งเหล่านี้ด้วย ซึ่งง่ายที่สุดก็คือการชดใช้เป็นตัวเงิน

ละเอียดไปกว่านั้นคือการฟื้นฟูทางด้านอาชีพ สนับสนุนอาชีพการงานต่างๆ ทำให้คนในครอบครัวสามารถมีชีวิตความเป็นอยู่อย่างปกติสุขได้ 

สมชายยังกล่าวถึงการ ‘แก้ไขภาพพจน์’ ด้วยเช่นกัน เนื่องจากขณะที่มีอุ้มหาย อาจมีการโฆษณาบอกว่าคนนี้เป็นโจร เป็นพวกต่อต้านรัฐบาล เป็นกบฏ รัฐจึงต้องแก้ไขในส่วนนี้อย่างจริงจังโดยพิจารณาเป็นรายๆ ไป หากมีการบังคับสูญหายในจำนวนมากๆ การเยียวยาก็ยิ่งมีความซับซ้อนมากขึ้น เช่นอาจต้องถึงขั้นสร้างอนุสรณ์สถาน เอ่ยคำขอโทษที่เรียกว่า ‘public apology’ หรือการขอโทษต่อสาธารณะ

ในเนื้อหากฎหมายของไทยค่อนข้างมีความก้าวหน้า แต่อย่างไรเสียในการปฏิบัติของเจ้าหน้าที่ยังคงมีปัญหา โดยเฉพาะอย่างยิ่งการอุ้มหายที่เป็นอาชญากรรมโดยรัฐ เป็นการกระทำของเจ้าหน้าที่ บางทีก็เป็นเจ้าหน้าที่ที่มีอิทธิพลระดับสูง ในบางยุคบางสมัยเป็นนโยบายของรัฐบาลหรือฝ่ายความมั่นคงด้วยซ้ำไป

ดังนั้นถึงแม้จะมีกฎหมายแล้ว ก็ยังเป็นเรื่องยากในการที่จะบังคับใช้ให้มีผลตามเจตนารมณ์ของกฎหมาย และเจตนารมณ์ของอนุสัญญาป้องกันการอุ้มหายจริงๆ 

“ผมเชื่อเลยว่าคดีการหายไปของผู้ลี้ภัยในประเทศลาว เวียดนาม และกัมพูชา เป็นคดีที่เกิดจากอิทธิพลระดับสูงในยุค คสช. และคนที่กระทำความผิดยังเป็นคนที่มีอำนาจและอิทธิพลอยู่ในวงการการเมือง วงการราชการ บางคนก็อาจจะเป็นนายทหารระดับสูง บางคนก็ทำงานใน กอ.รมน. ภายใต้อำนาจบงการของ คสช. ดังนั้นเจ้าหน้าที่ก็ยังไม่กล้า ผมฟันธงเลยนะ” สมชายกล่าว

นอกจากสิทธิในการเยียวยาและฟื้นฟูชีวิตความเป็นอยู่ของครอบครัวผู้ถูกบังคับสูญหายแล้ว พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหายฯ ยังให้สิทธิสำคัญอีกประการหนึ่งแก่ผู้เสียหาย นั่นคือ สิทธิที่จะรู้ความจริง (Right to Truth)

“กฎหมายนี้ระบุว่าจะต้องสืบสวนจนกว่าจะพบบุคคลที่ถูกกระทำให้สูญหาย หรือพบหลักฐานว่าตายแล้ว และทราบรายละเอียดของการกระทำความผิด  รู้ตัวผู้กระทำความผิด แม้ว่าจะนำตัวผู้กระทำความผิดไปฟ้องคดีไม่ได้ แต่ต้องสามารถอธิบายให้ข้อมูลกับญาติของผู้สูญหายให้ได้” สมชายอธิบาย

แต่ด้วยความที่การบังคับสูญหายพัวพันอยู่กับเจ้าหน้าที่ระดับสูง และผู้มีอิทธิพลทางการเมือง จึงดูเหมือนว่าความจริงที่ต้องการรับรู้นั้นช่างริบหรี่ ซ้ำร้ายทัศนคติของเจ้าหน้าที่ระดับปฏิบัติการก็ยังยิ่งตอกย้ำความริบหรี่นั้นให้ยิ่งเข้าใกล้ความมืดบอดเข้าไปอีก

“เจ้าหน้าที่บางคนเคยพูดกับผมว่า ผมทำงานแบบนี้ผมเสี่ยงนะ เพราะผมก็รู้ว่าไม่ถูกกฎหมาย ผู้คนไปฆ่าเนี่ยใช่ไหม แต่ผมเสี่ยงเพื่อชาติ อ้า เค้าพูดอย่างงี้จริงๆ เออ เขา ผมทรมานเพื่อชาติ ผมอุ้มหายเพื่อชาติ แล้วพี่จะให้ผมทำยังไง ผมทำเพื่อชาติ” เขาว่า

สมชายชี้ว่า เพื่อให้กฎหมายฉบับนี้มีผลใช้บังคับจริง ไม่เพียงต้องมีการกำกับดูแลเจ้าหน้าที่อย่างเข้มงวด แต่ยังต้องปรับเปลี่ยนทัศนคติของเจ้าหน้าที่ และส่งเสริมประสิทธิภาพในการสืบสวนสอบสวน เช่น การใช้หลักนิติวิทยาศาสตร์ และวิธีการรวบรวมพยานหลักฐานที่เป็นมืออาชีพ เพื่อป้องกันการจับแพะหรือการกระทำที่ผิดกฎหมายโดยอ้างว่าผู้ถูกอุ้มหายเป็นผู้ต้องสงสัย

สมชายยังเน้นว่า การเปลี่ยนแปลงนี้ขึ้นอยู่กับนโยบายของรัฐบาลและฝ่ายความมั่นคง รวมถึงความมุ่งมั่นของผู้บังคับบัญชาในการปฏิบัติตามกฎหมาย พร้อมทั้งลงทุนในการฝึกอบรมเจ้าหน้าที่และพัฒนาวิธีการสอบสวนให้มีประสิทธิภาพสูงสุด รวมถึงสร้างความเชื่อมั่นกับประชาชนเพื่อให้ข้อมูลพยานหลักฐานที่ถูกต้อง

“กฎหมายนี้เป็นกฎหมายใหม่ที่มาเปลี่ยนแนวคิดหลักการและการปฏิบัติของกฎหมายอาญา ในการควบคุมเจ้าหน้าที่ให้ทำงานอยู่ในกรอบของกฎหมาย มันคงต้องใช้เวลา”

สุดท้าย การสร้างระบบที่ยุติธรรมและโปร่งใสไม่สามารถเกิดขึ้นได้เพียงฝ่ายเดียว สังคมและสื่อมวลชน ก็ต้องทำหน้าที่ตรวจสอบ คอยเกาะติด และรายงานความคืบหน้าของคดีต่างๆ เพื่อให้เจ้าหน้าที่ไม่ละเลยความรับผิดชอบ 

แม้ปัจจุบันยังมีเจ้าหน้าที่บางหน่วยงานที่พยายามบ่ายเบี่ยงหรือไม่เต็มใจรับผิดชอบ เนื่องจากเกี่ยวข้องกับ ‘คนในวงการเดียวกัน’ หรือมีอิทธิพลทางการเมือง จึงไม่ใช่เรื่องง่ายนัก แต่ความต่อเนื่องในการสอดส่องและกดดันจากสังคม จะเป็นแรงสนับสนุนสำคัญให้กฎหมายมีผลใช้บังคับอย่างแท้จริง

- 4 -

ความท้าทายเมื่อกาลเวลาผันผ่าน

ครอบครัวผู้สูญหายหลายครอบครัวยังไม่หยุดทวงถามความจริง ยังคงดำเนินการต่อไปเรื่อยๆ แต่ก็มีอีกหลายครอบครัวเช่นกันที่เริ่มปล่อยวางจากความทดท้อ สิ้นหวัง และความเหนื่อยล้าทางจิตใจ

อุปสรรคไม่ได้จำกัดเพียงกระบวนการยุติธรรมที่ล่าช้าเท่านั้น แต่ยังรวมถึงแรงกดดันทางสังคมที่พยายามทำให้เรื่องเหล่านี้ถูกลืมไป เมื่อเวลาผ่านไป คนรุ่นใหม่เริ่มไม่รู้จักผู้ที่เคยต่อสู้เพื่อความยุติธรรม หรือบุคคลที่ถูกอุ้มหายไป กลายเป็นความทรงจำที่เลือนราง แม้ความจริงจะยังไม่ปรากฏ แต่ผู้สูญหายกลับค่อยๆ ถูกลืมไปในสังคม

โดยเฉพาะในพื้นที่ชายแดน ครอบครัวผู้สูญบางครอบครัว มักเผชิญความเหน็ดเหนื่อยและความหวาดกลัวจากความพยายามที่ผ่านมาของบางฝ่าย ในการกดดันให้ถอนกรณีออกจากสหประชาชาติ ความตระหนักต่อผู้ถูกอุ้มหายรุ่นก่อนค่อยๆ จางหายไป เหลือเพียงผู้สูงอายุผู้มีอายุมากขึ้น ที่ตามหาความจริงอย่างท้าทายต่อกาลเวลา

ในฐานะที่ประทับจิตทำงานด้านสิทธิมนุษยชน ข้องแวะกับกรณีการบังคับสูญหายอื่นๆ นอกเหนือจากกรณีของพ่อตัวเอง เธอเล่า เดี๋ยวนี้คนรุ่นใหม่เริ่มไม่รู้แล้วว่า ทนายสมชาย นีละไพจิตร คือใคร และล่าสุดเพิ่งได้ยินว่า บิลลี่ พอละจี คือใคร 

บิลลี่ พอละจี

“เป็นปีที่แบ๋นเริ่มกลับมาคุยกับแม่และคนอื่นๆ ที่รู้จักกันว่า สงสัยเราจะต้องแนะนำตัวคนที่หายไปให้กับสังคมได้รู้จักอีกสักครั้งนึงแล้วล่ะ ซึ่งในแง่จิตใจค่อนข้างจะเสียกำลังใจนิดหน่อย เพราะว่าในขณะที่เราพยายามจะสร้างความจดจำ และสถาปนาความจริงในสังคม แต่เรื่องของคนต่างๆ เหล่านี้เริ่มเลือนหายไป ทั้งๆ ที่ความจริงยังไม่ได้ปรากฏเลย แต่เขาก็ถูกลืมไปแล้ว” ประทับจิตว่า

เธอยืนยันว่ามีความรู้สึกอันหลากหลายต่อปรากฏการณ์นี้ แต่ในความรู้สึกที่มากล้น ยังชัดเจนว่าความรู้สึกเหล่านั้นมาจากความต้องการความจริง ทุกคนยังต้องการความจริง และความยุติธรรม 

“กรณีทนายสมชายเป็นกรณีอุ้มหายที่มีหลักฐานมากที่สุดแล้วในประเทศไทย แต่ตอนนี้มีหลายคนไม่รู้จักเรื่องนี้ เหมือนกับว่ามีกระบวนการที่จะทำให้คนเฉยเมย แล้วก็ทำให้ลืมไป แต่แบ๋นไม่แคร์ ตราบเท่าที่มีชีวิตอยู่เราจะพยายามย้ำเตือนสังคมเสมอเกี่ยวกับทนายสมชาย”

คำกล่าวที่ประทับจิตกล่าวว่า ‘กรณีทนายสมชายเป็นกรณีอุ้มหายที่มีหลักฐานมากที่สุดแล้วในประเทศไทย’ ไม่เกินจริงแม้แต่น้อย กรณีนี้มีหลักฐานชัดเจนและสามารถเล่าเป็นไทม์ไลน์ได้ ตั้งแต่วันที่ 12 มีนาคม 2547

ก่อนหน้าที่จะหายตัวไป ทนายสมชายถูกสะกดรอยตามมาเรื่อยๆ กระทั่งวันที่หายตัวไป มีหลักฐานที่อาจเชื่อได้ว่ามีการสร้างสถานการณ์อุบัติเหตุจำลอง จึงทำให้สมชายต้องจอดและลงจากรถ ขณะนั้นเขาถูกลักพาตัวไป 

ต่อมาเกิดแรงกดดันสาธารณะและการสอบถามจากสภาฯ ส่งผลให้เจ้าหน้าที่ตำรวจ 4 นายถูกออกหมายจับภายใน 2 สัปดาห์ คดีถูกนำขึ้นศาล แม้ญาติจะถูกจำกัดสิทธิ์ในการฟ้องร้อง แต่หลักฐานเกี่ยวกับสถานที่เกิดเหตุ การเคลื่อนย้ายของผู้ต้องสงสัย และพยานผู้เห็นเหตุการณ์ยังคงชัดเจน ทำให้สามารถติดตามเหตุการณ์ได้เป็นขั้นเป็นตอน ตั้งแต่การสะกดรอย การลักพาตัว การเตรียมอุปกรณ์ และการหาตัวผู้กระทำผิด 

แม้ว่าข้อจำกัดทางกฎหมายในเวลานั้นจะทำให้การเอาผิดผู้กระทำไม่ได้โดยตรง แต่ความชัดเจนของเหตุการณ์และพยานที่กล้าให้ข้อมูล ทำให้คดีนี้แตกต่างจากกรณีคนหายอื่นๆ ที่มักไม่มีหลักฐานหรือพยานชี้ตัว

20 ปี ทนายสมชายถูกบังคับสูญหาย คือการถูกบังคับให้สูญเสียของ อังคณา นีละไพจิตร 

จะเห็นแล้วว่าขนาดกรณีที่หลักฐานแน่นหนา สังคมยังสามารถลืมเลือนได้ สะท้อนให้เห็นถึงกระบวนการบางส่วนที่ทำให้สังคมเฉยเมยต่อเหตุการณ์เหล่านี้ การลืมเลือนจึงไม่ใช่เพียงความบังเอิญ แต่เป็นผลของระบบที่อาจทำให้ความจริงถูกปิดบัง

“รัฐบาลอาจจะอ้างได้ว่า ตอนนี้เราไม่มีเคสคนหายแล้ว ถ้ากรณีคนหายถูกลืมเลือนไปว่ามีลักษณะยังไงจากกระบวนการทำให้เฉยเมย แล้วใครจะไปรู้ล่ะ วันหนึ่งมันอาจจะกลับมาอีกก็ได้ เพราะว่ายังไม่มีกรณีคนหายคนไหนเลยในประเทศไทยที่ได้รับความยุติธรรม หรือมีการเอาผู้กระทำความผิดมาลงโทษ หรือว่าเปิดเผยความจริงที่เป็นขั้นต่ำที่สุดก็ยังไม่มี อะไรจะทำให้เรามั่นใจได้ว่าจะไม่มีใครถูกอุ้มหายอีก” ประทับจิตว่าต่อ

ทั้งนี้ ในระดับสากลและภูมิภาค การอุ้มหายยังคงมีลักษณะซับซ้อนมากขึ้น เช่นกรณีวันเฉลิมและสยาม ธีรวุฒิ ที่แม้จะมีพยานหลักฐานหรือกล้องวงจรปิด แต่การประสานงานระหว่างประเทศยังไม่สมบูรณ์ การสืบหาความจริงเป็นไปได้ยาก ความเปลี่ยนแปลงทางการเมืองและข้อจำกัดด้านกฎหมายในประเทศเพื่อนบ้านทำให้การติดตามผู้สูญหายไม่ง่ายเลย และความทรงจำเกี่ยวกับเหตุการณ์เหล่านี้อาจจางหายไปโดยไม่ถูกบันทึก

ดังนั้นการเกิดขึ้นของ พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหายฯ ต้องไม่ใชเครื่องมือในการทำให้คนลืม หรือเพื่อที่จะปฏิเสธว่าไม่เคยมีเรื่องแบบนี้เกิดขึ้น จะต้องเป็นความหวังของครอบครัวผู้สูญหายที่ใช้งานได้จริง และรับประกันได้ว่าจะไม่มีใครถูกบังคับสูญหายอีก