เมื่ออ้างอิงจากบทความในเว็บ Xinhuathai ที่นอกจากจะพูดถึงการเติบโตของตลาดอาร์ตทอยในภูมิภาคเอเชียแล้ว ยังกล่าวถึงอาร์ตทอยว่า “อาร์ตทอยเป็นมากกว่าของเล่นแบบดั้งเดิม เพราะมีคุณค่าทางอารมณ์ ความรู้สึก และความเป็นศิลปะยิ่งขึ้น” 

แต่เมื่อยกตัวอย่างคอนเซปต์ของ Crybaby ที่มีแนวคิดเบื้องต้นที่ว่า ‘อยากเห็นผู้คนแสดงออกทางอารมณ์เศร้าและร้องไห้ได้ง่ายขึ้น’ เป็นแนวคิดที่ดีและเข้ากับยุคนี้มาก เพราะหลายคนคงรู้สึกเห็นด้วยกับการเก็บกดความรู้สึกไว้ใต้ความเป็นมืออาชีพ ที่จะต้องแสดงออกว่าเรามีความสุขท่ามกลางโลกที่น่าหดหู่แบบนี้  

แต่ Crybaby ได้ออกมาพูดถึงต้นตอของภาวะซึมเศร้าร่วมกับที่ผู้บริโภคกำลังเผชิญอยู่บ้างไหม? เท่าที่ผ่านมา แทบจะยังไม่เคยได้ยินว่า Crybaby ได้วิเคราะห์ความรู้สึกเหล่านี้เลย ทั้งความเครียด ความเศร้า ภาวะสงคราม หรือแม้แต่การเจาะลึกลงไปที่สภาวะทางจิตใจ ยังไม่มีการบันทึกไว้ว่ามีคนดูงาน Crybaby แล้วกระทบความรู้สึกจนทำให้ Cry ออกมาเลย

ส่วนหนึ่งจาก THACCA SPLASH - Soft Power Forum 2024

จริงอยู่ที่งานศิลปะไม่จำเป็นต้องมีหลายชั้นเชิงหรือมีความลึกซึ้งมากขนาดนั้น หรือต้องอิงไปกับประวัติศาสตร์และโลกรอบข้างมากมายถึงจะสามารถชื่นชมได้ แต่ถ้าหากตัวชิ้นงานศิลปะไม่สามารถมอบอิสระในการแสดงออกซึ่งความรู้สึกอึดอัดคับใจ หรือไม่สามารถช่วยให้เราเข้าใจมันได้ดีขึ้น ไม่ว่าจะเป็นในแง่ของ ‘ศิลปะ’ หรือ ‘ของเล่น’ แล้ว คำกล่าวอ้างทั้งหมดก็อาจกลายเป็นเพียงกลยุทธ์ทางการตลาดที่อาศัยความน่ารักเท่านั้นเองหรือเปล่า?

น่าสงสัยว่า ‘การแสดงออกทางตัวตน’ เป็นคำจำกัดความที่ครอบคลุมเฉพาะสิ่งที่เป็นของใช้ที่ซื้อขายได้เท่านั้นหรือเปล่า (ซึ่งก็น่าแปลก ที่คำนี้ออกมาจากสื่อของประเทศที่แค่การแสดงออกทางความเห็นยังทำได้ยาก) 

เช่นนั้นแล้ว ‘การแสดงออกทางตัวตน’ ก็ช่างเป็นสิ่งที่ตื้นและง่ายเกินไปหรือเปล่า เพียงแค่มีเงินซื้อก็สามารถเป็นอะไรบางอย่างได้แล้ว โดยเฉพาะในยุคที่การผลิตถูกทำให้ต้นทุนต่ำลง เราสามารถซื้อเสื้อผ้าที่แสดงออกทางตัวตนของเราในราคาหลักสิบได้จากร้านค้าออนไลน์ ส่งตรงจากต่างประเทศ โดยที่ไม่ได้สงสัยถึงที่มาของสินค้าเหล่านั้น ความเป็นธรรมในการใช้แรงงาน หรือแม้แต่ผลกระทบที่มีต่อสิ่งแวดล้อมเลย 

และสุดท้ายแล้ว คุณค่าของ ‘ตัวตน’ ที่สร้างโดยการจ่ายเงินอย่างรวดเร็วอยู่ตรงไหน และเราเข้าใจตัวตนเหล่านั้นดีแค่ไหน หรือสุดท้ายแล้ว เราก็เป็นแค่ผลผลิตจากโรงงานล่องหนที่ประกอบสร้างเราขึ้นมากันแน่

แล้วถ้าตัวตนของเรากลายเป็นสิ่งที่ซ้ำกับคนอีกกี่ร้อยกี่พันคน เราคืออะไรกันแน่ นอกจากสินค้าอีกชิ้นที่พร้อมจะจูงใจให้คนอื่นเสียเงินให้กับสินค้าชิ้นต่อไป 

เมื่อเทียบกันแล้ว ก็นึกถึงไอเดียของสแปม (Spam) อ้างอิงจากบทความโดย ฟินน์ เบอร์ตัน (Finn Bunton) ที่กล่าวถึง ‘สแปมบุคลิกภาพ’ (Personality Spamming) เวลาที่ใครสักคนโพสต์เรื่องตัวเองมากเกินไป - ทวีตข้อความอัปเดตกิจกรรมส่วนตัวมากเกินควร

จุดเริ่มต้นของคำว่าสแปมเองก็มาจากตอนหนึ่งในซีรีส์ Monty Python’s Flying Circus ในช่วงปี 1970 ที่ Spam อาหารกระป๋อง เข้ามาแทนที่อาหารเช้าอื่นๆ เช่น เบคอน แฮม ไข่ดาว จนเหลือแต่อาหารกระป๋อง Spam นี้ ดังนั้น การสแปมอะไรบางอย่าง ก็คือการป้อนข้อมูลอีกอย่างเข้าไปเรื่อยๆ จนสิ่งอื่นในพื้นที่นั้นถูกแทนที่ไปจนแทบมองไม่เห็น 

เมนูใน Monty Python โดย Eduardo Unda-Sanzana

ด้วยจำนวนที่มากจนเน้นให้ผลิตออกมาเรื่อยๆ โดยไม่ได้คำนึงถึง ‘ใจความ’ หรือเนื้อใน ซึ่งคงไม่ต่างอะไรกับการพูดถึงสแปม ว่าเนื้อหาไม่ได้ความสำคัญ ปริมาณต่างหากที่สำคัญ

คำว่า ‘สแปม’ กลายเป็นวัสดุที่จับต้องได้ จนสามารถปิดกั้นข้อมูลที่ไม่ต้องการทางกายภาพของศิลปินภาพเคลื่อนไหวและนักเขียน ฮิโต สเตอริล (Hito Steryl) ในบทความ ‘Digital Debris: Spam and Scam’ เมื่อเรามองว่าอาร์ตทอยส่วนหนึ่งที่ผลิตออกมาอย่างไม่จบสิ้นนั้นกลายเป็นหนึ่งในสิ่งที่ควรมีในพิพิธภัณฑ์ แกลเลอรีต้องจัดแสดง หอศิลป์จะต้องมี หรือแม้แต่นักศึกษาศิลปะจำเป็นต้องเรียนรู้ โดยที่พวกเราไม่ได้ศึกษาคุณค่าหรือประวัติศาสตร์ของอาร์ตทอย ว่ามีคุณค่าในเชิงการศึกษาอย่างไร 

ดังนั้น การพุ่งเป้าความสนใจที่อาร์ตทอย เพียงเพราะเป็นสิ่งที่ขายได้โดยวงการศิลปะและภาครัฐ กำลังสแปมสิ่งนี้เข้าไปในระบบนิเวศทางวัฒนธรรม จนแทบมองไม่เห็นสิ่งอื่นนอกจากอาร์ตทอยหรือเปล่า?

ไม่ว่าจะชอบ หรือไม่ชอบอาร์ตทอย เราก็ปฏิเสธไม่ได้เลยว่าอาร์ตทอยหยอกล้อกับระบบที่นำตัวเองเข้าไปในยุคแห่งโซเชียลมีเดียและการป้อนข้อมูลไม่รู้จบเข้าสู่อัลกอริทึมได้อย่างสมบูรณ์แบบ ทุกครั้งที่มีการออกซีรีส์หรือคาแรกเตอร์ใหม่ๆ เมื่อจุดติดจนเป็นที่รู้จักแล้ว อาร์ตทอยเป็นสิ่งที่ผลิตใหม่แทบจะไม่ยากเลย จากคาแรกเตอร์หนึ่งตัว สามารถสร้าง Spin Off ได้ในหลายสี หลายแบบ หลายท่าทาง หรือหน้าตา แน่นอนยิ่งถ้ามีชิ้น Secret หรือชิ้นที่เราเรียกกันติดปากว่า SSR (Super Super Rare) แล้ว การจะมีของที่หายากได้ ต้องมีจำนวนที่มากมายเพื่อทำให้ชิ้นที่หายากมีค่ามากขึ้น การอัปโหลดรูปและข้อมูลใหม่ๆ ลงฟีดก็ยิ่งตอกย้ำพฤติกรรมการไถไปเรื่อยๆ ของผู้บริโภคในยุคนี้ 

ด้วยจำนวนอันมหาศาลและราคาที่จับต้องได้ ไม่มีศิลปะอะไรขายง่ายไปกว่าอาร์ตทอยแล้ว 

ส่วนหนึ่งจาก THACCA SPLASH - Soft Power Forum 2024

แต่ท่ามกลางจำนวนอันมากมายเหล่านี้ ความต้องการของอาร์ตทอยที่ล้นตลาดอยู่ตรงไหนกันแน่? การผลิตอาร์ตทอยที่เป็นเหมือนภาพ 3D ที่เรนเดอร์ออกมาเป็นชิ้นอันด้วยพลาสติกในจำนวนมหาศาลแบบที่กำลังเกิดขึ้น ให้อะไรกับผู้ชมหรือผู้สะสม นอกเสียจากการรับใช้ตลาด FOMO (Fear of Missing out) และการขายต่อเพื่อปั่นราคา? 

ในมุมหนึ่งก็น่ายินดีที่ได้เห็นผลงานศิลปะขายในราคาที่จับต้องได้ง่ายขึ้น จนมีข้อโต้แย้งว่า อาร์ตทอยทำให้ศิลปะมีความเท่าเทียมมากขึ้น แต่ในสายธารการผลิตสินค้าเพื่อให้ราคาต่ำลง ใครบ้างที่ได้กำไรจากสมการอันยิ่งใหญ่เหล่านี้? การผลิตเพื่อให้ต้นทุนต่ำจากต่างประเทศ และนำเข้ามาในประเทศเรา พร้อมผ่านพ่อค้าคนกลางและผู้ซื้อที่นำงานไปขายต่อในราคาที่สูงขึ้น สุดท้ายแล้ว เม็ดเงินที่หมุนเวียนในตลาดอาร์ตทอยไปอยู่ตรงไหนกันแน่ ถ้าหากผู้ผลิตและผู้ซื้อต้นน้ำเป็นต่างประเทศ เรากำลังขาดดุลการค้าอยู่หรือเปล่า? 

และที่สำคัญ กำลังการผลิตในจำนวนมากเพื่อให้ราคาขายต่ำนี้ ก็คัดกรองศิลปินที่ต้องการมีอาร์ตทอยของตัวเองออกไปหลายคน เนื่องจากมีต้นทุนไม่เพียงพอที่จะสร้างผลงานของตัวเอง เพื่อนำมาขายในราคาที่ ‘จับต้องได้’ 

สุดท้ายแล้ว ศิลปินหรือนักออกแบบที่เป็นผู้ริเริ่มแนวคิดของสินค้านี้ รวมทั้งแรงงานด้านวัฒนธรรมในไทยกำลังได้ผลประโยชน์มากแค่ไหนในสมการนี้กันแน่? 

และหากศิลปินไม่สามารถสร้างผลงานของตัวเองได้แล้ว อาร์ตทอยจะสร้างความเท่าเทียมให้กับศิลปินทุกคนได้อย่างไร? 

ส่วนหนึ่งจาก THACCA SPLASH - Soft Power Forum 2024

สิ่งที่ควรโดนชี้นิ้วกล่าวโทษที่สุด อาจเป็นการตลาดในวงการศิลปะที่อาร์ตทอยนำมาใช้กับการขายของตัวเอง ด้วยการเก็งกำไรราคาและปั่นความนิยมของศิลปิน จนทำให้ศิลปะกลายเป็นสิ่งที่หลายคนเอื้อมไม่ถึง การเดินในงานเทศกาลศิลปะ หรือ Art Fair อาจให้ความรู้สึกเหมือนเดินอยู่ในเขาวงกต เต็มไปด้วยภาพวาดและประติมากรรมสีสันสดใส ซึ่งทุกอย่างดูรวดเร็วและน่าเบื่อ ซึ่งอาจเป็นเพราะความอ่อนล้าจากข้อมูลมหาศาลที่ผลงานศิลปะเหล่านั้นมอบให้ และการพูดคุยกับตัวแทนการขายต่างๆ ที่พยายามให้ความรู้เกี่ยวกับผลงานเหล่านี้ 

ขณะที่การเดินชมงานแสดงอาร์ตทอยนั้น ไม่ได้ให้ความรู้สึกเหนื่อยล้าแบบนั้น ส่วนหนึ่งเพราะอาร์ตทอยไม่ได้เชื้อเชิญให้เราสร้างบทสนทนา หรือตั้งคำถามกับสิ่งที่อยู่รอบตัวเราและตัวอาร์ตทอย แทบจะไม่มีบรรยากาศที่สื่อว่าอาร์ตทอยมีคุณค่าแม้แต่จากผู้จัดงานเอง เพราะเมื่อเราดูจากการจัดวางในกล่องใสเสี่ยงจะล้มแหล่ไม่ล้มแหล่ในงานที่คนพลุกพล่านแบบนี้ การใช้แสงไฟส่องสว่างไปทั่วถึงทุกชิ้น แทบไม่มีชิ้นไหนที่โดดเด่นหรือน่าสนใจขึ้นมา มีเพียงแค่ชื่อของเล่น แต่แทบจะไม่มีชื่อของศิลปินเลย 

ส่วนหนึ่งจาก THACCA SPLASH - Soft Power Forum 2024

รอบงาน Expo เองก็เต็มไปด้วยตัวแทนผู้ขายที่พร้อมจะขายของเล่นชิ้น Limited Edition มือสอง ในราคาที่เพิ่มขึ้นเป็นเท่าตัว เราอาจจะโทษระบบเก็งกำไรในตลาดศิลปะได้ แต่อย่างน้อยสิ่งที่แกลเลอรีและวงการศิลปะทำก็คือ การให้เกียรติศิลปินด้วยการยกย่องชื่อของพวกเขา ในวงการศิลปะยังมีการเสวนา มีการถกเถียง และคิวเรตผลงานให้เกิดบทสนทนาในผลงานนั้น ให้ผลงานศิลปะเป็นได้มากกว่าสิ่งที่เห็นได้ด้วยตาเปล่า 

นี่อาจจะเป็นความต่างที่สำคัญของอาร์ตทอยกับงานศิลปะ เมื่อเทียบกันแล้ว เราจะรู้จักศิลปินที่สร้าง Labubu หรือ Crybaby บ้างไหม ถ้าสื่อไม่ได้ขุดคุ้ยข้อมูลออกมา? ชื่อของพวกเขาไม่แม้แต่จะปรากฏบนเว็บไซต์ของ Pop Mart ที่เป็นตัวแทนขายรายใหญ่ด้วยซ้ำ